IRCForumları - IRC ve mIRC Kullanıcılarının Buluşma Noktası - Terhin Yazıtının Tarihi Açıdan Değerlendirilmesi

TERHIN YAZITLARININ TARIIH ACIDAN DEGERLENDIRILMESI

Toplamda otuz bir satırdan oluşmaktadır. Bu satırlardan birisi kaplumbağa üzerine yazılıdır. Bu yazıt Uygurların en ünlü kağanı Mayun-Car adına dikilmiştir. Yazıtın ikinci satırında iki boy adına rastlanır. Bu isimlerden birisi Bars İlliler Bulgar hanlıgının devamında rol oynamıştır. Diger isim ise, kasarlar Hazarların soyundan gelmişlerdir. Çin yazıtlarında Uygurların 716’ya kadar faaliyetleri görülmektedir. Fakat bundan önce ögüten’de Tokuz-Oğuzların kağanlığına Uygurların sahip çıktığını görüyoruz. Tokuz Oğuzların bu kağanlığı, Bozoklardan bazı kişilerin ihaneti ile yıkılmıştır. Uygur Devleti üç bölüme ayrılır. Bunlardan birincisi, Uygur Kağanlığının 300 yıl yaşadıgı iddia edilir. İkincisi ise, Uygurların değişik boyların hakimiyeti altında yaşadığı. Üçüncü bölüm ise, on Uygurlar ve Tokuz oğuzlar üzerinde 1000 yıllık bir hakimiyetten bahsediliyor. II Uygur devleti 80 yıl haküm sürmüştür. III Uygur Kağanlığının kurulması Köktürklerin yıkılmasından sonra kabul edilir. Terhin yazıtlarının üçüncü satırında ötügenin geçmesiyle Uygurların hangi coğrafyada meydana geldiklerini görebilmekteyiz. Kitabelerdeki I. Uygur ve II. Uygur ifadeleri düşündürücüdür. I Uygur kağanlığı mevcut ise 250-550 yılları arasında olması mümkündür, Fakat o zamanda Töles hakimiyeti söz konusudur. Lakin Çin kaynaklarına göre o dönem töleslerin bir hakimiyeti yoktur. II Uygur kağanlığı meselesi tokuz oğuz meselesidir. Ötügen’in koruyuculugunu üstlenen Tokuz Oğuzlar uygur hakimiyetine girmiş, Mayun-Car tarafından Tokuz Oğuzlar düzene sokulmuştur. 741 yılında ötükendeki karısıklıgı fırsat bilen Çin, Uygur Karluk ve Basmilleri Çin’e itaat etmeye çağırmıştır. Bu tarihten sonra Mayun-Car babası köl Bilge’ye bağlı olarak Köktürk ülkesinde faaliyetlere başlar. Köktürk kitabelerinde Basmillerin rolündne bahsedilmemesine rağmen, Çin kaynaklarında Uygur Karluk ve Basmillerin ortak hareket ettikleri söylenir. Bu ittifak Kutluğ Yağbu yu mağlup etmiştir. Daha sonra Basmillerin lideri kağan ilan edilmiş, Köktürklerin başına Ozmiş Tigin geçmiştir. Mayun-Car Ozmiş Tigin’in üzerine yürüyerek onu öldürmüştür, ondan sonra Köktürklere Peymer kağan olmuştur. Mayun-Car Peymer’inde üzerine yürümüştür. Köktürk üstünlüğüne son verildikten sonra Basmil, Uygur ve Karluklar arasında kağanlık kavgası başlamıştır. Uygurlar Karluklar ile anlaşıp basmil kağanını öldürdükten sonra, Karluklar ile anlaşmalarına son vermişlerdir. 748 yılındaki toplantıda ise Türk Devletinin yeni kağanı Uygurlar seçilmiştir. Uygur Kağanı Mayun Car otağını baskan süngüz baskan zirvesinin batısına kurdurur. Öyle ki Terhin yazıtlarının önemi çok fazladır, bütün bu bilgileri Terhin yazıtlarından ulaşabiliyoruz. Uygur tarihi hakkında bilgilere yabancı kaynaklara başvurulmadan ulaşılabiliyor. Çok değerli bir tarihi belgedir. Türk Tarihi açısından çok önemli bir belgedir.