Bilimsel Yöntem Olan Eksik Tümevarımın Özellikleri Nedir? Ne Değildir?

Eksik tümevarım ya da diğer adlarıyla büyültücü tümevarım ya da bilimsel tümevarım ise bir bütünü oluşturan parçaların hepsine değil de bir kısmına bakarak bütün hakkında hüküm vermek ve kanunlara ulaşmak demektir. Örneğin Arşimed, suya batan birkaç cismi üst üste gözlemleyerek bu gözlemleri sonucunda o meşhur çıkarımına ulaşmıştır:

“Bir sıvıya daldırılan bir cisim, aşağıdan yukarıya doğru bir itme kuvvetinin etkisinde kalır. Bu kuvvet, cismin taşırdığı sıvının ağırlığına eşittir.”

Burada da görüleceği üzere Arşimed, aynı sonuca ulaşan birkaç gözlem sonucunda genel bir kanıya varmış ve hükmünü bu yönde vermiştir. İşte deneysel bilimlerin kullandığı tümevarım, bu eksik tümevarımdır. Eksik tümevarımlarda varılan sonuç belkili bir sonuçtur. Örneğin birçok kedinin kuyruklu olduğuna bakarak bütün kedilerin kuyruklu olduğu yolunda tümevarımsal bir sonuç çıkarırız, ne var ki Man adalarında yaşayan kediler kuyruksuzdur. Bu yüzden “bütün kediler kuyrukludur” dememiz daha doğru olurdu.

• İnsan canlıdır ve beslenir.
• Hayvan canlıdır ve beslenir.
• Bitki canlıdır ve beslenir.
• O hâlde tüm canlılar beslenir.
  
  Bu örnekte görüleceği üzere insan, hayvan ve bitki özellerinden yola çıkarak “tüm canlılar” geneline ulaşılmış ve tümel bir yargıda bulunulmuştur. Yani insan, hayvan ve bitki, tüm canlı skalasını temsilen kabul edilmiştir. İşte bu tümel yargıya ulaşma sistemine, eksik tümevarım denilmektedir.
  
  Bu iki tümevarım biçimi arasında şöyle bir fark söz konusudur: Birinci tümevarımda, yani tam tümevarımda sonuç zorunludur. İkinci tümevarımda, yani eksik tümevarımda ise sonuç olumsal, yani muhtemeldir. Klasik mantık disiplininin uğraştığı ve ele aldığı tümevarım, birinci türden tümevarımdır. Şimdi birinci türden tümevarıma, yani tam tümevarıma bir örnek daha vereceğiz ve bu örnek Aristoteles’in doğrudan kendi örneği olacak. Aristoteles şöyle bir örnek ortaya koymuştur:
• İnsan, at ve katır uzun ömürlü canlılardır.
• Bütün safrasız hayvanlar; insan, at ve katırdır.
• O hâlde bütün safrasız hayvanlar uzun ömürlüdür.
  
  Bu örnekte görüldüğü üzere sonucun kesin olması için ve dolayısıyla da tümevarımın mümkün olması için, küçük terim olan “safrasız hayvanlar” ile orta terim olan “insan, at ve katır”ın eşdeğer olması gerekir. Çünkü sonuçta birinci önermenin konusu olan “insan, at ve katır” yerine konu olarak “bütün safrasız hayvanlar” gösterilmiştir. Bunun anlamı şudur: Tümevarımda, sayımın tam olması gereklidir.
  
  KAYNAK: FELSEFE TARİHİ KİTABI