[PySSyCaT]

HAÇ, -çı a. (erm. khaç'tan). 1. Eskiden idam mahkûmlarının bağlandığı ve genellikle, birbirleriyle kesişen iki tahta parçasından oluşan darağacı. (Bk. ansikl. böl.Tar.) —2. isa'nın işkence edilmek için üzerine gerildlği darağacı (hıristiyanlığın simgesi olmuştur); salip, istavroz, put. (Bk. ansikl. böl. Arkeol., Güz. sant. ve Hırist.) — 3. Bu biçimde yapılmış süs eşyası, nişan. —Bayınd. Haç biçiminde parke döşeme, aynı önemde iki yolun kesiştiği kavşaklarda, parke taşlarının yol ekseniyle 45°'llk açı yapacak biçimde dizildiği döşeme. —El sant. Haç iğnesi, haç biçimli işleme iğnesi. (Tek iğne de denir. Daha çok etamin, tül vb. düzgün dokulu kumaşlar üzerine işlenir.)
—Hırist. Haç çıkarmak, katolik ve orto-doks kiliselerinde el hareketiyle haç işareti yapmak. (Eşanl. İSTAVROZ ÇIKARMAK.)
[Bk. ansikl. böl.] || Haç yolu, isa'nın sırtında çarmıhıyla Pilatus'un konutundan Gol-gotha'ya kadar kat ettiği yol. —Bu yolun çeşitli duraklarının temsil edildiği on dört tablo ya da alçakkabartmadan oluşan dizi. (Dindarlar, her tablonun başında duraklayarak dua ede ede haç yolunu tamamlarlar.) [Bk. ansikl. böl. Hırist. ve Güz. sant.] || Haçı suya atmak, kışın üzerinde isa'nın resmi bulunan bir haçı suya atıp yeniden çıkartarak gerçekleştirilen dinsel tören. (Bk. ansikl. böl.)
—inş. Aziz Andreas haçı, ahşap ya da demir bir çatkıda üçgenlemeyi sağlamak İçin iki köşegenin X biçiminde birleştirilmesi.
—Mak. san. Birbirine dik konumda dört boruyu aynı düzlem içinde birleştirmeye yarayan parça. || Malta haçı, dönme eksenleri koşut olmak üzere sürekli dönme devinimini kesikli dönme devinimine dönüştüren Malta haçı biçiminde dişli takımı. (Çeken mil dışmerkezli bir pimi [tırnak] devindirir; bu pim dönme deviniminin bir bölümü boyunca çekilen mil üzerindeki bir parçanın radyal kanalları içinde öteler ve bu mili bir devirin belli bir kesiri kadar döndürür. Özellikle profesyonel sinema göstericilerinde kullanılan Malta haçı filmin kesikli ilerlemesini sağlar.)
—Miner. Haç minerali, bir yunan haçı biçiminde kristaller oluşturan, staurotitin genel adı.
—Niş. mad. Bir şövalyelik ya da liyakat nişanında ya da madalyada bulunan haç biçiminde amblem.
—Simgecilik. Aziz Andreas haçı, X biçimindeki haç. || Aziz Antonius haçı, T biçimindeki haç. || Kızıl haç, beyaz bir fon üstünde kırmızı bir haçtan oluşan ve uluslararası anlaşmalarla tanınan ve korunan sağlık hizmetlerinin işareti. || Latin haçı, bir kolu diğer üç kolundan daha uzun olan haç. || Lorraine haçı, iki yatay kolu olan haç. || Yunan haçı, bütün kolları eşit uzunluktaki haç.
—Spor. Demir haç, jimnastikte, halkada yapılan bir hareket: kollar yatay olarak gerili ve vücuda dikeydirler. —ANSİKL. Arkeol. Haç, Tunç çağında ortaya çıktı. En eski iskandinav sanatında olduğu gibi, hint sanatında da, gamalı haça ya da svastika'ya sıkça rastlanır. Eski Mısır'da, ruhun ölümsüzlüğü, yaşamın anahtarı da denilen kulplu haçla simgelenir.
Haç, isa'nın çektiği acıların, dolayısıyla da hıristiyanlıkta insanın kurtuluşunun simgesidir. Hıristiyan ikonografisinde iki türlü haç vardır: isa tasvirlerinde hıristiyanlığın ilk yüzyıllarında lahitler üzerinde ve bazı kilise metinlerinde görülen (crux commissa ya da patibulata) T biçimi haç (buna aziz Antonius haçı da denir); incil'e göre, isa'nın üzerinde acı çektiği dört kollu haç (crux capitata ya da immissa) hıristi-yan geleneğine en uygun haçtır. "X" (çapraz) biçimindeki dört kollu haça Aziz Andreas haçı; başaşağı olduğu zaman Aziz Petrus haçı, yatık olduğu zaman da Aziz Philippos haçı denir. Hıristiyanlara işkence edildiği dönemlerde, haç çekince-li olarak kullanıldı: paganlarda mutluluk simgesi olan T biçimi daha az dikkat çekiyordu.
[coverattach=2]Haç, Constantinus'tan sonra serbestçe yayıldı. Başlangıçta yalnızca din kurucularının mezarlarına dikilen haç, sonradan bütün inananlar için kullanıldı ve öylece kaldı. Mezarlıkların girişine ya da ortasına dikilen en eski haçların üzerinde hiçbir şey yoktu; gotik dönemde haçların üzerine Isa resmedildi. (-> CALVARİUM.) Kilisede, sunakta beş, yapının iç duvarlarında on iki haç vardır; sunak üzerinde de isa'yı taşıyan bir haç bulunur (çarmıh*); jü-benin ya da ingilizler'in screen dedikleri oymalı koroyeri bölmesinin üzerinde bir zafer haçı yükselir. Kilise planları da haç biçimindedir. Başucu haçın başını, çap-razsahın da kollarını oluşturur. Kilisenin çan kulesine ya da kalkan duvarlarına da haç dikilebilir taçkapının alınlık tablasını bir haç süsleyebilir. Roma'da Sancta Sancto-rum'daki mineli haç (VI. -VII. yy.) en eski kutsal emanet haçları'ndan biridir. Üç yatay kollu haç papalara, iki yatay kollu haç başpiskoposlara ya da patriklere özgüdür; piskoposlar ise tek yatay kollu haç taşırlar.
—Güz. sant. Haç efsanesi. Bu konu, Kutsal Topraklar'dan getirilen emanetlere duyulan saygıyla bağlantılı olarak, iacopo da Varagine'nin Yaldızlı efeane'sinden esinlenmiştir. Bu efsaneye göre aziz Mikail bilgi ağacından aldığı bir parçayı Şis'e vermiş, o da babası Adem'in mezarına dikmiştir; bu ağacın, çok sonraları isa'nın haçının yapımında kullanıldığına ve haçın Bizans imparatoriçesi azize Helena tarafından bulunduğuna inanılır, italya'da fran-sisken rahiplerinin çok değer verdiği "Gerçek Haç'ın öyküsü"nün çeşitli bölümleri birçok ressam tarafından işlenmiştir: Agnolo Gaddi (Floransa, S. Croce'de-ki 8 fresk, 1380'e doğr.) ve Piero Della Franscesca (Arezzo, S. Francesco kilise-si'nin ünlü freskleri, 1452-1459 arasında). —Hırist. isa'nın üzerinde öldüğü haç, hı-ristiyanlar için bir tapınma nesnesi ve inançlarının simgesi durumuna geldi. Bu haçın 326'ya doğru azize Helena tarafından bulunduğu sanılmakta ve bu olay birçok yortuyla kutlanmaktadır.
Haç Roma imparatorluğu'nda henüz bir işkence aracıyken hıristiyanlar onu çı-pa, direk, asma biçiminde betimlediler. Daha sonra bu konuyla ilgili değişik tablolar yapıldı: isa'sız haç, şanlı haç, haç ve ulu isa, ayrıca acı çeken isa ve haç. Hıristiyan kültünde haçın büyük önemi vardır: sunakların, kiliselerin, mezarların üstünde haça rastlanır; haç törenlerde taşınır, yol kenarlarına dikilir. En önemlisi de, vaftiz törenlerinde adaylara, hastalara, ölüm döşeğindekilere haç gösterilir.
• Haç işareti. Tertullianus'a göre, onun zamanında hıristiyanlar, çeşitli vesilelerle üzerlerine haç işareti çizerlerdi. Haç çıkarmak, hıristiyanlık inanışında çok yaygın bir uygulama durumuna gelmiştir ve hıristiyanlar gün boyunca çeşitli olaylar karşısında haç çıkarırlar. Ayrıca kutsanmış her insan ve her türlü eşya üzerinde de haç çıkartılabillr. Latinler, sağ ellerini alından göğse, sol omuzdan sağ omuza götürerek haç çıkarırlar ve şu sözleri söylerler: "Baba, Oğul ve Kutsal Ruh adına". Ortodokslar ve öteki doğulu hıristiyanlar ellerini sağ omuzdan sol omuza götürürler. Protestanlar, bu konuda Martin Luther'e bağlı kalmayarak, haç çıkarmazlar: luther-ciler "yüksek kilise" eğilimleri içinde toplu kutlamalarda (özellikle tanrısal kutsamayı belirtmek için) haç çıkarırlar.
• Haçın suya atılması ya da Epiphania diye bilinen hıristiyan bayramı, Doğu kökenlidir. Doğu'da bu bayram vesilesiyle isa' nın doğumu, müneccim krallar tarafından tapınılması, vaftizi kutlanırdı. Batida ise yalnızca 25 Kasım'da doğumu kutlanırdı. Sonraları, kutlamalar yer değiştirdi. Batı doğu epiphaniasını, Doğu da batı noeli-ni benimsedi; IV. yy.'da, Batida Epiphania bayramında yalnızca isa'nın müneccim krallara görünmesi kutlanıyordu; bir süre sonra ise isa'nın vaftizci Yahya tarafından vaftiz edilmesi ve kana düğünlerinde görünmesi de bu bayramın kapsamına alındı. Hıristiyan halk geleneği Arabistan kralı saydığı üç müneccimden söz eder ve bunları Melchior, Gaspar ve Bal-tazar diye adlandırır. Bu kralların, azize Helena tarafından bulunduğu ileri sürülen kalıntıları bugün Köln katedrali'ndedir.
Birçok hıristiyan ülkesinde haçın suya atılması onuruna bir şölen vermek âdettir: bir pastanın içine bir bakla saklanır ve bakla kime düşerse o kral ilan edilir.
Haçın suya atılma tarihinin 6 ocak olarak saptanması, büyük bir olasılıkla dönence ve ay üzerine birtakım karmaşık hesapların sonucudur.
—Hırist. ve Güz. sant. Haç yolu ibadeti, Kutsal yerler'i koruma görevini üstlenen fransiskenler tarafından yayıldı; haçı taşıma ve çarmıha gerilmenin çeşitli evrelerini kutsal hafta boyunca kutlama göreneğini onlar salık verdi. Azize Brigitte gibi gizemciler tarafından düşünce yoluyla oluşturulan bu durakların sayısı önceleri yediydi (XV. yy.), sonra, XVII. yy.'da on dörde çıkarıldı. Bu düşünsel tasvirler canlı tablolara, tablolar da yontulmuş ya da boyanmış durak dizilerine esin kaynağı oluşturdu. Bunlar, açık havada (Nürnberg'de Sankt Johann mezarlığı yolunda Adam Kraft'ın kabartmaları [1505-1508], Pie-monte'de, Sacro Monte de Varalla'da, Ga-udenzio Ferrari'nin XVI. yy.'da bir tepenin yamacı üzerine yaptığı kabartmalar ve tablolar ya da kiliselerde yer alır. —Tar. Haç işkencesi. Haçın roma fetihleri sırasında Doğu'da ortaya çıkmasından önce, Asurlular ve ibraniler, hem ibret amacıyla hem de adaletin gücünü göstermek için, suçluların cesetlerini kazıklara bağlarlardı.
Roma'da köleler ve vatandaş olmayanlar kimi zaman baş aşağı gelecek biçimde kazığa bağlanır ve kırbaçlanırdı. Bazı durumlarda kazığın tepesine (T biçiminde haç) ya da biraz daha aşağıya (latin haçı) çaprazlama bir tahta (patibulum) eklenir ve mahkûm buna bağlanırdı. Hatta kimi zaman mahkûm kolları iki yana açık biçimde, ellerinin yırtılmasını önlemek için ayaklarının altına küçük bir destek koyularak kazığa çivilenir ve ölünceye kadar böylece sergilenirdi. Küçük bir levhaya (ti-tulus) adı ve mahkûmiyet nedeni yazılırdı. Zaten, infaz yerlerinde sürekli olarak bir kazık bulunur, gerektiği zaman mahkûma yalnız patibulum taşıtılırdı. Roma' nın ancak kölelere uyguladığı bu alçaltıcı haç işkencesine (Cicero, Verres'in bir roma vatandaşını çarmıha gerdirmesini kınamış ve aziz Paulus'un boynu da roma vatandaşı oluduğu için vurulmuştu) çarptırılan isa'nın mahkûmiyeti ve infazı Ponti-us Pilatus ve romalı askerler tarafından gerçekleştirildi. Metinlerde kesin bir bilgi olmadığı için, işkence aletinin "T" biçimi bir haç mı yoksa latin haçı mı olduğu bilinmemektedir.