[Elysian]

Beş Tümele Göre Tanım (İçlemsel Tanım)

Bilgi verici bir tanım yapılacaksa, terimin içlemine göre yapılması gereklidir. Daha önceki konularda bahsettiğimiz gibi, içlem bir kavramın içine aldığı bireylerin ortak özellikleri anlamına geliyordu. Bu durumda, beş tümele göre tanım yapıldığı zaman, tanımlanan konu ya da nesnenin özelliğinden bahsedilecek demektir ki bu da terimin özelliklerini verir. Bu tanımın öznesi ve yüklemi farklı terimlerden oluşmuştur (A, B'dir gibi). Dolayısıyla içlemsel tanım, kavrama yeni bir bilgi katan klasik mantıkçılar içlemsel tanıma ulaşmak için beş tümele (cins-tür-ayırım-özgülük-ilinti) göre tanımı özsel ve ilintisel olarak ikiye ayırmışlardır. İslam mantıkçıları da bunları kendi içlerinde tam tanım ve eksik tanım olmak üzere dört türe ayırmışlardır:

Özle ilgili olan tanım daha doğru bir tanımdır ve kavramın yerini belirtip diğerlerinden ayırır.Çünkü bir nesne ya da konunun özüne ilişkindir. Bu nedenle ayırıcı bilgi verir. İlintiyle ilgili tanım ise kavramın nitelikleriyle ilgilidir. Ancak tamamen o kavrama özgü bir nitelik değil, o kavramın ilintisidir.

Özle İlgili Tam Tanım

Bir terimin yakın cinsi ve yakın ayrımı ile yapılan tanıma özle ilgili tam tanım adı verilir.

Örneğin, "Kuş, uçan canlıdır." tanımında "uçan" ifadesi "kuş" teriminin yakın ayrımı, "canlı" ifadesi ise aynı terimin yakın cinsidir. Bir başka örnek vermek gerekirse, "İnsan, düşünen hayvandır." tanımında "insan" terimini tanımlayan "düşünen" sıfatı insan için yakın ayrım, "hayvan" sıfatı ise yakın cinstir.

Özle İlgili Eksik Tanım

Bir terimin uzak cinsi ve yakın ayrımı ile yapılan tanıma özle ilgili eksik tanım adı verilir.

Örneğin, "Kuş, uçan cisimdir." tanımında "uçan" ifadesi "kuş" teriminin yakın ayrımı, "cisim" ifadesi ise aynı terimin uzak cinsidir. Aynı şekilde, "İnsan, akıllı canlıdır." tanımında "akıllı", insanın yakın ayrımı, canlı ise uzak cinsidir.

İlintiyle İlgili Tam Tanım

Bir terimin yakın cinsi ve özgülüğü ile yapılan tanıma, ilintiyle ilgili tam tanım adı verilir.

Örneğin, "Kuş, ötücü bir omurgalıdır." tanımında "ötücü" ifadesi kuş için özgülük, omurgalı ifadesi ise yine kuş için yakın cinstir. Aynı şekilde, "İnsan, iki ayaklı hayvandır." tanımında "iki ayaklı" ifadesi insan için özgülük, hayvan ifadesi ise yakın cinstir.

İlintiyle İlgili Eksik Tanım

Bir terimin yalnızca ilintileri veya uzak cinsi ve ilintisi ile yapılan tanıma ilintiyle ilgili eksik tanım denir.

Mesela "Kuş beslenendir." örneğinde, "beslenen" ifadesi kuş için ilintidir. "Kuş beslenen varlıktır." ifadesindeki "beslenen" yine kuş için ilintidir ve "varlık" ise uzak cinstir.

Hazırlayan: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Ömer YILDIRIM'ın Kişisel Ders Notları. Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 3. Sınıf "Klasik Mantık" ve "Modern Mantık" Dersleri Ders Notları (Ömer YILDIRIM)