IRCForumları - IRC ve mIRC Kullanıcılarının Buluşma Noktası - Dünyanın kullandığı evrensel zaman nasıl saptanıyor

Radyo ve televizyonlar acaba size doğru zamanı bildiriyorlar mı? Onlar ‘doğru zaman’ı nereden alıyorlar? Dünyanın kullandığı ‘evrensel zaman’ nasıl saptanıyor? Türkiye’de doğru zaman’ı saptayan kuruluş var mı?

Bu yazımız, aslında biz farkında bile olmadan hayatımızın içinde döndüğü saat ve zamanla ilgili. Şimdi bu sorulara yanıt vermeye sonuncusundan başlayalım:

Ulusal Metroloji Enstitüsü

Ülkemizde zamanı belirleyen bir kuruluşumuz var: Ulusal Metroloji Enstitüsü (UME). Bu Enstitü TÜBİTAK’a bağlı ve Gebze’de Marmara Araştırma Merkezi’nin arazisi içinde faaliyet gösteriyor. Metroloji Enstitümüzde, 3 adet Cs (Sezyum) atomik saati var ve 2 adet GPS uydu alıcısından elde ettiği zaman ayarı ile ulusal doğru zamanı belirliyor.

Enstitü Müdürü Hüseyin Uğur, Türkiye’nin doğru zamanın belirlenmesine dünyadaki çalışmalara yüzde 2 oranında katkıda bulunduklarını açıkladı.

İki ayrı yol

Doğru zaman, dünyada devasa bir organizasyonla belirleniyor. Yüzlerce ülkedeki metroloji (zaman ölçüm) enstitüleri, elde ettikleri verileri merkezi bir kuruluşta birleştiriyor ve böylece Koordineli Evrensel Zaman saptanıyor. Bu merkezi kuruluşun adı Uluslararası Yerküre Dönüş Servisi’dir (IERS). Bu çalışmayla elde edilen zamanın adı Evrensel Zaman (UT1).

Bir de Uluslararası Atomik Zaman (TAI) saptanıyor. Bu zamanın belirlenmesinde, dünyamızın 6 farklı yörüngesinde dönüp duran 24 adet GPS esas rolü oynuyor. Bu uydulardaki atom saatlerinden ABD’de bir özel istasyona sürekli zaman sinyalleri geliyor. Ülkemizdeki Ulusal Metroloji Enstitüsü (UME) ve diğer benzer enstitülerin zaman ve frekans laboratuvarları ise uydu alıcısıyla elde ettikleri bu zaman sinyallerini kullanarak, uydulardaki saatlerle kendi referans saatleri arasındaki zaman farkını sürekli ölçerler. Kendi atom saatleri ve uydulardan aldıkları zaman sinyallerini bağlı oldukları Uluslararası Ölçü ve Ağırlıklar Bürosu’na (BIPM) gönderirler ve böylece uluslararası atom saatinin ortak zamanı, yani TAI zamanı belirlenir.

Sonuçlar internet aracılığı ile her hafta Uluslararası Metroloji Merkezi BIPM’e gönderilerek üye ülkelerin referans saatleri ile karşılaştırılır. Bu karşılaştırma sonucunda, saatlerin doğruluk ve kararlılıklarına göre hangi ağırlıklı ortalamasıyla atom ortak zamanı TAI’nin oluşmasına katkıda bulunduğu belirtilir.

Koordineli Evrensel Zaman

Hesaplanan bu değerler BIPM tarafından aylık olarak yayınlanır. Böylece TAI kulübü üyelerinin referans saatlerinin izlenebilirliği (birbirleri ile bağlantısı ve koordinasyonu) elde edilmiş olur.

Yukarıda, iki yöntemle, yani atom saati uydularından gönderilen zaman sinyalleri ölçeğiyle, metroloji enstitülerinin ortak çalışamsı sonucu elde edilen verilerin birleştirilmesiyle, Koordine Evrensel Zaman (UTC) adı altında oluşturulan zaman ölçeği belirlenir ve bütün dünyada da ortak zaman birimi olarak kullanılır.

Farkı milyarda bir saniye

Bizim metroloji enstitümüz, yani UME Zaman ve Frekans Laboratuvarı da mevcut 3 adet Cs (Sezyum) atomik saati ve 2 adet GPS uydu alıcısıyla Eylül 1994 tarihinden itibaren TAI kulübü üyesidir ve UTC zaman ölçeğinin oluşturulmasına katkıda bulunur. Bu şekilde UME de Türkiye’nin referans zamanını oluşturur.

Hüseyin Uğur’a göre, Türkiye için referans zamanının diğer ülkelerin zamanlarından farkı nano (10-9) saniye mertebesindedir. Yani saat başında UME’deki saatlerle örneğin ABD’nin veya İngiltere’nin referans saati arasındaki fark saniyenin milyarda biri seviyesindedir.

Dünya metroloji merkezlerinde oluşturulan bu doğru ve kararlı referans zaman bilgileri, kullanıcıların hizmetine çeşitli metotlarla sunuluyor.

Sunulan hizmetin kalitesi (zaman bilgisinin doğruluk ve kararlılığı) uydular, radyo vericileri, telefon hatları ve internet aracılığıyla sağlanır.

Uydu aracılığıyla dağıtılan zaman bilgisinin doğruluğu 1-100 ns (1x10-9 - 10-7 s) saniyeler arasındayken, bu durum telefon hatlarında 10-3 saniyeler civarındadır.

Aynı şekilde internet aracılığıyla dağıtılan zaman bilgisinin doğruluğu ise birkaç saniye olmaktadır.

Radyo dalgaları

Radyo sinyalleri ise kullanılan sisteme bağlı olarak mikrosaniye ile milisaniye arasındaki hatalara sahiptir.

Uydu aracılığı ile zaman dağıtımı, ancak çok özel durumlarda, askeri uydularda ve yukarıda özetlendiği şekilde ulusal metroloji merkezleri arasında senkronizasyonun sağlanmasında kullanılır.

Radyo dalgaları uzun süredir kullanılır. Bunların en önemlileri ABD’nin WWV sistemi, BBC ve Moskova Radyosu sistemleri ile Alman Metroloji Enstitüsünün 77 kHz üzerinden yayın yapan sistemidir.

Bu sistemler belirli frekanslarda (genellikle 5,10,15 MHz) kodlanmış tarih, zaman ve bazı diğer bilgileri yayınlar. Bir kısmı kodlu yayına ses de ekleyerek kişilerin de saatlerini doğru ayarlamalarına yardımcı olur.

Özel olarak tasarlanmış sistemlerle bu kodlar çözülerek zaman bilgisi alınır. Halkın kullandığı bazı saatler de bu yayınları alarak kendi kendini ayarlar.

İnternet üzerinden zaman bilgisini dağıtan en önemli kaynak, Uluslararası Metroloji Merkezinin internet sitesi [Üye Olmadan Linkleri Göremezsiniz. Üye Olmak için TIKLAYIN...] dur.

Zaman bilgisinin dağıtımında en yaygın kullanılan sistem, telefon hatlarıyla kodlanmış tarih ve zaman bilgisini dağıtan sistemdir.

Ülkemizde zaman

Bu amaçla, ülkemizdeki UME Zaman-Frekans Laboratuvarında üretilen uluslararası sisteme entegre ulusal referans zaman bilgisi, telefon hatları aracılığı ile müşterilerin hizmetine sunuluyor.

UME referans zaman bilgisinden yararlanmak isteyen kurum ve kuruluşlar, doğru zaman bilgisini UME’den alacakları özel bir yazılımı kendi bilgisayarlarına yükledikten sonra bir modem ve telefon hatları aracılığı ile herhangi bir anda elde edebilirler. Elde edilen bu zaman bilgisinin hatası ise 5 ms (5x10-3 s) den daha azdır. UME Zaman Dağıtım Sisteminin blok şemasını sayfamızda izleyebilirsiniz.

UME’den alacağınız servis paralıdır, ama ülkemizde doğru zamanı bildiren başka kuruluş yok mu? Yapatığımız araştırma sonucu, TRT- 1’in sabah ve akşam gösterdiği saatler, Rus atom saati uydusundan doğrudan alınıyor ve ekrana yansıtılıyor. Bu bakımdan saniyesi saniyesine (milyar bar kaç saniye yanılgıyla!) TRT’den saatlerinizi ayarlayabilirsiniz. Ayrıca bir kaç özel televizyonun da evrensel saati doğru bildirdikleri belirtilmektedir.

Peki doğru zamana başka nasıl ulaşabilirsiniz? Aşağıda size üç İnternet adresi veriyoruz. [Üye Olmadan Linkleri Göremezsiniz. Üye Olmak için TIKLAYIN...] ve [Üye Olmadan Linkleri Göremezsiniz. Üye Olmak için TIKLAYIN...]

Ayrıca ABD’de NIST'in internet sitesi gerçek anlamda spartan bir yazılım sunuyor. Etkin olarak çalışan bu yazılımı bilgisayarınıza indirebilirsiniz:

([Üye Olmadan Linkleri Göremezsiniz. Üye Olmak için TIKLAYIN...]) Buradaki sitelerdeki zaman, bilgisayarınıza ilk yüklendiği zamanı doğru gösteriyor. Çok amaçlı ClockWise yazılımı ise hepsinden iyi ([Üye Olmadan Linkleri Göremezsiniz. Üye Olmak için TIKLAYIN...]).

Dakik zaman nasıl saptanıyor:

1- Yerküremizin kendi çevresinde dönüş hızına bağlı olarak elde edilen verilerin birleştirilerek ortalamasının alınmasıyla ve bu ortalamanın;

2- Yerküremiz çevresinde 6 farklı yörüngede dönmekte olan 24 atom saatinin gönderdiği verilerle karşılaştırılmasıyla doğru zaman elde ediliyor.