Çevrimdışı

j) Hıristiyan Mezheplerinin Haç Hakkındaki Görüşleri

İsa'nın haça gerilmesi ve öldürülmesi meselesinde bütün Hıristiyan mezheplerinin ittifak halinde olmadıkları bilinmektedir. İlk Hıristiyanlardan olan Cerinthianlar ve daha sonraki Basilidianlar Hz. İsa'nın çarmıha gerildiğini reddetmişler, onun yerine çarmıha gerilenin Kirene'li Simon olduğuna inanmışlardır.[1] Markionistler, Pavlikanlar, Bardasianlar, Karpoçratianlar[2] haça germe olayını kabul etmemekte ve Bogomiller[3] de ona büyük bir nefretle bakmaktadırlar. Protestanlar kiliselerinde resim ve heykellere yer vermedikleri gibi, Anglikanlar hariç, haç bulundurmaz ve haç çıkarmazlar.[4] Sadelik taraftarları anlamına gelen Püritenler de Komünyonda kullanılan ekmekle şarabın önünde diz çökmezler ve haç çıkarmaya, özel kilise giysilerine, şatafatlı ayinlere karşı çıkarlar.[5] Yehova Şahitleri de İsa'nın haçta değil bir direk üzerinde öldüğüne inanırlar ve ibadetlerinde resim ve heykeller kullanmazlar.[6]

Bütün bunlara rağmen, haç işareti herhangi bir yerde görüldüğünde, burasının Hıristiyanlıkla ilgili bir saha veya kuruluş olduğu hemen anlaşılır.[7] Haça saygı Hıristiyanlığın diğer ibadetleri seviyesinde bir inanç esası değilse de, çoğu Hıristiyan'ın kutsadığı bir sembol olarak onu taşımak Hıristiyan olmakla özdeşleşmiştir. Önde gelen Hıristiyan yazarlara göre onu taşımak, kişinin kendi benliğini inkar etmesi ve kurtarıcıları İsa'nın izinden gitmesi anlamına gelmektedir. İsa ölmüş ve aramızdan ayrılmıştır, ancak her müminin haçı yanındadır. Çünkü haç, nefsin egoizmden kurtulmasını ve kötülüklerden uzaklaşmasını temsil etmektedir. Mesih'e itaat etmek için bu azgın nefse karşı hakimiyeti ele almak ve onu esir etmek gerekir. Öyleyse Hıristiyanlara göre haç, bir gaye veya bizatihi kast olunan bir ibadet olmayıp, sadece yüce bir amaç için, insanın kendisini inkar ederek İsa Mesih'in peşinden gittiğini göstermesi için taşınan bir semboldür.[8]

k) Bazı Temel Mezheplerde Haç Çıkarma İşlemi

İstavroz/haç çıkarma işlemi de mezheplere göre farklılıklar göstermektedir. Örneğin, Ortodokslar sağ eli önce alın, göğüs, sağ ve sol omuza götürürken Katolikler işlemin sonunda sağ eli önce sol, sonra sağ omuza götürürler. Ortodokslar sağdan başlamayı; Tanrı koyunları keçilerden (iyileri kötülerden) ayırdı ve inançlı koyunları sağa ve keçileri de sola koydu şeklinde izah ederler ve 15. ve 16. yüzyıla kadar Katoliklerin de bu şekilde yaptıklarını savunurlar.[9] Haç çıkarma Ortodoks Kilisesi'ne göre dindarlığın bir göstergesidir. Sağ elin baş, işaret ve orta parmakları birleştirilir, yüzük ve serçe parmakları da bükerek avuca yapıştırırlar. Bu şekilde el önce alna, sonra göğse/kalbe, daha sonra da sağ ve sol omuza götürülür. Üç parmağın birleştirilmesi, teslisteki Tanrı'nın üçlü birliğini (yani Baba, Oğul ve Kutsal Ruh), diğer iki parmak ise, İsa'daki ilahi ve insani tabiatı sembolize etmektedir. Parmakları alna değdirmek Tanrı'nın aklımızda olduğuna, göğse değdirmek onun kalbimizde, omuzlara değdirmek ise, Tanrı'nın bütün bedenimizde bulunduğuna ve insanları dilediği gibi yönlendirdiğine, kısacası akli, kalbi ve ruhi bütün güçlere işaret eder.[10]

Bütün bunlardan, tarihsel süreç içerisinde haça bakışın, ona yüklenen anlamların, haç çıkarma biçimlerinin ve ona atfedilen önemin mezheplere göre büyük farklılıklar gösterdiği anlaşılmakta, bu anlayış farklılıklarının ise Kutsal Kitap metinlerinden değil, onun değişik şekillerde yorumlanmasından kaynaklandığı görülmektedir. Bu çerçevede Hıristiyanlıkta öne çıkan haçlar ve diğer semboller konusuna da kısaca değinmenin yararlı olacağını düşünüyoruz.

l) Hıristiyanlık'ta Yaygın Olarak Kullanılan Diğer Semboller ve Haç Figürleri


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 1

1- Anchor (lenger veya gemi demiri); güven, ümit ve ebedî kurtuluşu sembolize eder ve “can lengeri gibi emin ve metin olan o ümidimiz vardır ki, perdenin iç tarafına girer, oraya önden gidenimiz, İsa, Melkisedek tertibi ebediyen başkahin olarak girmiştir[11]” mesajından dolayı büyük bir öneme sahiptir. Bir Hıristiyanlık sembolü olarak kullanılan bu işaret, zorluk ve zahmetlere karşı umut ve imanı gösterir. Bu demir çapalar zamanla gelişerek 3. yüzyılın başında haça benzer bir şekil almaya başlamıştır. Haça gerilmeye işaret etmesi için de bazen üzerine balık figürü yerleştirilmiştir. (Bkz. Şekil 1).


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 2

2- Balık; ilk dönem Hıristiyanlığında İsa'yı sembolize eden en önemli motiflerden biri olarak görülmüştür. Yunanca'da “Iesous Christos Theou Yios Soter” (Kurtarıcı Tanrı'nın Oğlu İsa Mesih) cümlesinin ilk harfleri, yine Yunanca'da balık demek olan ICHTHYS ismini teşkil etmektedir. Bundan dolayı ilk dönemlerde yaygın olarak kullanılmıştır.[12] (Bkz. Şekil 2).



Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 3

3- Kuzu: İsa, Tanrı Kuzusu olarak görülmektedir. (Bkz. Şekil 3).


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 4

4- Beyaz Güvercin:Kutsal Ruhun sembolüdür. Genel olarak barış ve umudun da işaretidir. (Bkz. Şekil 4).


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 5

5- Tavus: İsa'nın yeniden dirilişinin bir sembolü olarak kabul edilmektedir. St.Augustin tavusun etinin uzun süre bozulmadan sağlam olarak kaldığını ifade etmiştir. (Bkz. Şekil 5).


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 6

6- Pelikan; keffaretin ve kurtuluşun bir sembolü olup duvar resimlerinde, fresklerde ve cam boyamalarda çok kullanılmaktadır. Ayrıca inanışa göre, Pelikan kendisini yaralayıp, ölmemesi için yavrusuna kanından vermektedir. Bu ise, İsa'nın insanın kurtuluşu için kendisini feda etmesine işaret etmektedir. (Bkz. Şekil 6).


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 7

7- Gemi: Nuh'un gemisine binmeyenlerin yok olması gibi, Hıristiyan olmayanların da kurtuluşa eremeyeceğine göndermede bulunmakta ve havarilerden Petrus'un balıkçılıkla uğraşmasından dolayı ilk dönem kilisesi bunu bir sembol olarak kullanmıştır. (Bkz. Şekil 7).


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 8

8- Anahtarlar: Papalığın güç ve otoritesinin bir sembolüdür. “Göklerin melekûtu anahtarlarını sana vereceğim, yeryüzünde bağlayacağın her şey göklerde bağlanmış olur ve yeryüzünde çözeceğin her şey göklerde çözülmüş olur”[13] şeklinde Mesih'e gelen hitaptan ilham alınmıştır. (Bkz. Şekil 8 ).


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 9

9- X ve P harfleri; Christos kelimesinin ilk harflerini gösterdiği için kutsal bir sembol olarak kabul edilir. Hıristiyan kaynaklarında çoğunlukla Yunanca İsa Mesih'in ilk harflerinden oluşan X P harflerini görmekteyiz ki buna Aziz Andrew haçı da denilmektedir. Çünkü geleneğe göre Aziz Andrew bu şekilde haça gerilmiştir. (Bkz. Şekil 9).


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 10

10- Alfa Omega: Yunan alfabesinin ilk ve son harfleri olup İsa da “İlk ve Son”[14] olarak nitelendirildiği için Mesih'i sembolize eden önemli bir işarettir. (Bkz. Şekil 10).


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 11

11- IHS sembolü IHESUS'un kısaltılmış şeklidir ve çok yaygın bir sembol olup Ortaçağ'da “İsa'nın Adıyla” bu tarzda söylenmekteydi. Popüler inanışta yaygın olan “Iesus Hominum Salvator” (İnsanlığın Kurtarıcısı Mesih) veya “In His Service” (Onun Hizmetinde) monogramlarıyla bir ilgisi yoktur. (Bkz. Şekil 11).


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 12

12- T harfi (crux commisa veya tau) şeklindeki bu sembol Tertullian tarafından haçın gerçek formu olarak kabul edilmiştir. İsa geldikten sonra inanan herkesin alnı, Kudüs'te bu şekilde damgalanacaktır. Zaferi sembolize eden bu harf bayrak, sancak ve amblemlerde görülen Yunanca bir harftir. İkinci yüzyıldan kaldığı bilinen bir metinde “T harfi şeklindeki haç nimet, lütuf ve kerem demektir” ibaresi geçmektedir. Birçok kilise babası da T harfiyle İsa'nın haça gerilmesi arasındaki ilişkiye değinmişlerdir. Bu figüre 2. yüzyıldan kalma zindanlarda sıkça rastlanmaktadır.[15] (Bkz. Şekil 12).


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 13

13- Crux immisa veya Latin haçı Hıristiyanlık dünyasında çok yaygın olarak kullanılmakta ve İsa'nın bu şekildeki bir haçta öldüğüne inanılmaktadır. (Bkz. Şekil 13).


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 14

14- Bizans haçı: Doğu Katolik ve Doğu Ortodoks Kiliselerince kullanılmakta ve üstteki ikinci haç INRI yazısını, alttaki de İsa'nın çarmıhta ayaklarını koyduğu yeri gösterir[16]. (Bkz. Şekil 14).


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 15

15- Slav haçı: Doğu Katolik ve Rus Ortodoks Kiliseleri tarafından kullanılan ve Bizans haçına benzeyen bir semboldür. Tek farkı alttaki dayanağın diyagonal olmasıdır. Bu şekildeki yana yatış Mesih'in çarmıhta iken çektiği elem ve ızdırabın sonucudur. Ayrıca düşük tarafın günahkarları ve cehennemi, yüksek tarafın ise göğü ve cenneti işaret ettiğine inanılır. Diğer yandan düşük taraf İsa ile birlikte asılan kötü hırsızı, yüksek taraf ise, cennette onunla birlikte olacağına inanılan iyi hırsızı temsil etmektedir. (Bkz. Şekil 15).


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 16

16- Yunan haçı: Hıristiyanlığın baskı gördüğü dönemlerde çok kolay saklanmaya müsait olması yönüyle öne çıkmış ve daha sonra da devam etmiştir. (Bkz. Şekil 16)


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 17

17- Kudüs haçı: Haçlıların haçı olarak da adlandırılır. Avrupalılar Haçlı Seferleri esnasında Müslümanlarla savaşırken Hıristiyan askerlerin omuzlarında ve bayraklarında taşıdıkları bir haç sembolüdür. Beş Yunan haçından oluşmaktadır. (Bkz. Şekil 17).


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 18

18- Malta haçı; şövalye Aziz Yuhanna'nın faaliyetlerini ve kuruluşunu temsil eder ki, Kudüs'e gelen Hıristiyan hacılara hizmet eden ve Haçlı Seferleri esnasında da askerlere yardımda bulunan bir kişidir. Haçın her bir ucundaki iki sivri yönlerin toplamı sekiz etmekte ve bu da İsa'nın Dağdaki Vaazı'nın ilk sekiz emrine delalet etmektedir.[17] Acı çekme, haçın alttaki ucu; umut, zirvesi; çaba, yatay kolun sol uç noktası ve inayet, kolun sağ uç noktası olarak da yorumlanmaktadır.[18] (Bkz. Şekil 18).


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 19

19- Vaftiz haçı; iki Yunan haçının iç içe geçmiş şeklinden ibaret olup, Christ'in ilk harfi olan X, vaftizin ve yeniden doğuşun sembolüdür. İlk Hıristiyan yapılarında Yunanca Mesih (Xristos) isminin ilk harfini göstermek üzere X harfi bazen bir balık tarzında resmedilmiştir. Bazen de I ve X harfleri ki her ikisi de Yunanca Mesih İsa (Iesus Xristos) deyiminin ilk harfleri olarak kullanılmıştır.[19] (Bkz. Şekil 19).


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 20

20- Calvari haçı; iman, ümit ve sevgiyi simgeleyen üç basamaklı bir haçtır. (Bkz. Şekil 20).


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 21

21- İncil haçı; alttaki dört basamakla Dört İncili göstermektedir. (Bkz. Şekil 21).


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


22- Crux decusatta veya Aziz Andrew haçı; Roma rakamlarından 10'u göstermekte ve bu din adamının bu tarzda bir haç taşımasından dolayı böyle adlandırılmıştır. (Bkz. Şekil 22).


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 23

23- Kelt haçı; İrlanda ve İskoçya bölgelerinin Hıristiyanlaştırılmasını simgelemekte olan genellikle taştan haçlardır. (Bkz. Şekil 23).


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 24

24- Petrus haçı; Aziz Petrus öldürüleceği zaman İsa'ya saygısından dolayı onun gerildiği haçın tam tersi bir haçı tercih etmiştir. Bu haç ters çevrilmiş bir Latin haçını andırmaktadır. Son dönemlerde Satanistler de bu haçı kullanmaya başlamışlardır. Çünkü Satanist akımların ayinlerinin bir çoğu, Katolik ayinlerinin alaya alınmış bir uygulamasıdır. Ters çevrilmiş haç, baş aşağı edilip hakarete uğratılmış İsa ve yakarışlarda Tanrı'nın yerine konmuş İblis bunun örneklerindendir.[20] (Bkz. Şekil 24).


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 25

25- Papalık haçı; Papanın Roma'nın başpiskoposu, Batı'nın patriği ve havarilerin reisi Petrus'un varisi olması şeklindeki üçlü fonksiyonu temsil etmekte ve haçın üst ucunda üç yatay şerit bulunmaktadır.(Bkz. Şekil 25).


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 26

26-Lorainne haçı; başpiskopos ve patrikler tarafından kullanılan üstte iki şeridi olan bir haçtır.(Bkz.Şekil 26).


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Şekil 27

27- Çoban; bazı ilk dönem belgelerde İsa'ya işaret etmektedir. Buna göre İsa etrafında birçok hayvanların bulunduğu iyi bir çoban olarak resmedilmiştir. Genellikle kucağında bir veya bazen de sağında ve solunda altışar kuzu, üstünde de güvercin ve değişik kuşlarla gösterilir. (Bkz. Şekil 27).

Bunların dışında, göz (Tanrı'nın her şeyi bilip görmesi), alevler (Kutsal Ruh), kaya (bazen İsa, bazen de kilise), çan (bağlılık ve ihtimam), mum (İsa'nın dünyanın ışığı olması), buhur (İsa'nın fazilet ve marifeti, azizlerin duaları. Buhur ilahi otoritenin bir göstergesi olarak Yahudilik'te de önemli bir semboldür[21]), zeytinyağı (merhamet ve bağışlama) da Hıristiyanlıkta görülen diğer önemli dinsel semboller olarak öne çıkmaktadır.[22] Diğer yandan, Hıristiyan sanatında kutsal balık, şarap ve bir sepet ekmek Evharistiya'yı ve Son Akşam Yemeğini temsil etmektedir.[23]

Dipnotlar

[1] Muhammed Ataurrahim, Bir İslam Peygamberi Hz. İsa, (çev. Kürşat Demirci), İnsan Yayınları, İstanbul 1985, 44.
[2] Mustafa Şahin, en-Nasraniyye, Darü'l-İ'tisam, Kahire 1992, 81.
[3] Esasen Bogomiller İsa'nın çarmıha gerilmiş olduğunu reddetmekte, haç işaretine büyük bir nefretle bakmakta ve onu Tanrı'nın düşmanı olarak kabul etmektedirler ve bu yüzden müntesiplerine de, haça saygı göstermemelerini ve ondan nefret etmelerini öğütlemektedirler. Bir kralın oğlu haçla öldürülürse, kral o haça sevgi besler mi? şeklinde sormakta, Mesih binmiştir diye nasıl ki bir merkebe saygı göstermiyorsak, üzerine çivilendiği haçı da kutsamamalıyız demektedirler. Bkz. Dmitri Obolensky, The Bogomils, Cambridge, 1948, 130; Janet Hamilton-Bernard Hamilton, Christian Dualist Heresies in the Byzantine World, Manchester University Press, 1998, 118-119; Diğer yandan, Bogomillerin birçok fırsatta resmî kilise ve temsilcilerinin varlığını, mabetlerde ibadet etmeyi, aynı şekilde günah itirafı, vaftiz ve ekmek-şarap ayini gibi Hıristiyan sakramentlerini de reddettikleri bilinmektedir. Bu yüzden Bogomiller Hıristiyanlığın alâmeti farikası kabul edilen haç ve ikonlara karşı olduklarını ilan etmişlerdir. Bosna Hersek'deki bazı arkeolojik bulgularda, Bogomillerin çoğunlukla, kendilerine sembol olarak hilali seçtikleri görülmektedir. Bkz. Kadir Albayrak, Bogomilizm ve Bosna Kilisesi, Baki Kitabevi, Adana 2004.
[4] Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ankara 1997, 302.
[5] G.Barker, Onun İzinde, Zafer Matbaası, İstanbul 1985, 163.
[6] Samih Turgay Ünal-Anibal Akdamar, Türkiye'de Laiklik İlkesi ve Yehova'nın Şahitleri, Ümit Matbaası, İstanbul 1983, 99-100.
[7] R. J. Zwi Werblowsky, “On Studying Comparative Religion”, Religious Studies, ed. H. D. Lewis, Cambridge University Press, London 1975, XI. 148.
[8] Muhammed Ebu Zehra, Muhâdarât fi'n-Nasraniyye, Darü'l-Fikri'l-Arabî, 3.Baskı, Kahire 1961, 101-102.
[9] Why Do Orthodox Christians Cross Themselves Different than Roman Catholics?,
Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.
orthodox.net/articles/about-crossing-oneself.html. 01.03.2004.
[10] Sign of the Cross, [Üye Olmadan Linkleri Göremezsiniz. Üye Olmak için TIKLAYIN...] The Sign of the Eastern Church, [Üye Olmadan Linkleri Göremezsiniz. Üye Olmak için TIKLAYIN...]. 01.03.2004.
[11] İbranilere, 6/19-20.
[12] Symbols of God, the Crucifixion, Christianity and Church,[Üye Olmadan Linkleri Göremezsiniz. Üye Olmak için TIKLAYIN...]. 12.02.2004.
[13] Matta, 16/19; Ayrıca bkz. İşaya, 22.
[14] Bkz. “Var olan, var olmuş ve var olacak olan, gücü her şeye yeten Rab Tanrı diyor ki, Alfa ve Omega Ben'im”. (Bkz.Vahiy, 1/ 8 ).
[15] el-Yesû'î, “es-Salîbü ve's-Salbü Kable'l-Mîlad ve Ba'deh”, 223.
[16] INRI kısaltması “Yahudilerin Kralı İsa Budur” (Matta, 27/37), “Yahudilerin Kralı” (Markos, 15/26), “Yahudilerin Kralı Budur” (Luka, 23/38), “Nasıralı İsa; Yahudilerin Kralı” (Yuhanna, 19/19) cümlesinin Latincesi olan “IESVS NAZARENVS REX IVDAEORVM” tabirinin ilk harflerini göstermektedir. Bu İsa çarmıha gerildiğinde haçının üst tarafına iliştirilmişti.
[17] “Ne mutlu ruhta yoksul olanlara! Göklerin Egemenliği onlarındır. Ne mutlu yaslı olanlara! Onlar teselli edilecekler. Ne mutlu yumuşak huylu olanlara! Onlar yeryüzünü miras alacaklar. Ne mutlu doğruluğa acıkıp susayanlara! Onlar doyurulacaklar. Ne mutlu merhametli olanlara! Onlar merhamet bulacaklar. Ne mutlu yüreği temiz olanlara! Onlar Tanrı'yı görecekler. Ne mutlu barışı sağlayanlara! Onlara Tanrı oğulları denecek. Ne mutlu doğruluk uğruna zulüm görenlere! Göklerin Egemenliği onlarındır”. (Matta, 5: 3-10).
[18] Bkz. Huston Smith, “Dünya Dinlerinde Hayatın Anlamı”, Yayına hazırlayanlar; Joseph Runzo-Nancy M.Martin, Dünya Dinlerinde Hayatın Anlamı, Çev. Gamze Varım, Say Yayınları, İstanbul 2002, 391.
[19] el-Yesû'î, “es-Salîbü ve's-Salbü Kable'l-Mîlad ve Ba'deh”, 223.
[20] Bkz. Yaşar Nuri Öztürk, Kur'an Açısından Şeytancılık, Yeni Boyut Yayınları, İstanbul 2002, 26-27.
[21] “Harun her sabah kandillerin bakımını yaparken sunağın üzerinde güzel kokulu buhur yakacak. Akşamüstü kandilleri yakarken yine buhur yakacak. Böylece huzurumda kuşaklar boyunca sürekli buhur yanacak”. (Bkz. Çıkış, 30: 7-8).
[22] Christian Symbolism, landru.i-link-2.net/shnyves/Christian_Symbolism.html. 10.03.2004.
[23] Why Is the Cross the Symbol of Christianity? [Üye Olmadan Linkleri Göremezsiniz. Üye Olmak için TIKLAYIN...] /feature_spsb1.shtml. 10.03.2004.

Doç. Dr. Kadir ALBAYRAK
Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dinler Tarihi Öğretim Üyesi