Çevrimdışı

BİLİM FELSEFESİNİN BU GÜN ANLAM ve ÖNEMİ

I


Çağımızın en çok adı geçen felsefe akımları yahut sistemleri arasında Bilim Felsefesinin hemen hemen hiç adı geçmez. Geniş topluluklarda adının geçmemesinden, bu türlü felsefenin canlılığını yitirmiş olduğu sanısına varılabilir. Öyle ya, bugün artık, mekanist maddecilikten, Descartes tarzı akılcılıktan, hatta Yeni Kantcılıktan bugünün insanına birşey verir birer felsefe gibi kim söz açıyor? Bu saydıklarım gerçekten "aktüel"liklerini yitirdiler, ama, onlar gibi, söz konusu olmaktan çıkmış olan bilim felsefesinin duruumu böyle değildir. Çünkü bilim felsefesinden, bilime sıkı sıkıya bağlı bir felsefe düşünüşü anlaşılır. O halde bilim denen şey var oldukça bilim felsefesi de var olacaktır. Nitekim öyledir de... Geniş topluluklarda söz konusu olmaması, yapısından gelir. Gerçekçi, bundan yirmi-yirmibeş yıl önceden beri söylenen "Yeni atom teorileri determinizmi öldürdü", "Acunda hiçbir şey belirlenmiş değildir", gibi ancak kahve köşelerine yaraşır laflar bilim felsefesi adıyla süslenerek yayılmıştır, ama bu gibi sözlerin bilim felsefesiyle ilgisi, "Dünyada herşey görelidir" sözünün, Einstein'ın görelilik kuramı ile ilgisi kadardır.


II


Bilim felsefesinin "popüler" olmaması, dediğimiz gibi, bilime sıkısıkıya bağlı bulunmasından ileri gelir. Demek ki bu felsefenin vardığı sonuçları gerçekten izleyebilmek için, bilimin kendisini yakından tanımak gereki, bu da herkesin harcı değildir. Öyleyese, matematik-doğal bilimlerden çok şey anlamayanlara bu felsefenin kapıları kapalı mı kalacak? Hayır. Herkes bu felsefe üstüne, alıcı olarak bilgi edinebilir, ama şimdiye kadar rastladığım popüler bilgiler onu doğru olarak tanıtacağı yerde, yanlış ve üstünkörü bilgi vermektedir. Onun için ben son on-yıllarda gelişmeye başlamış olan bililm felsefesinin yapısını bir tek örnek yardımıyla anlatmaya çalışacağım.


III


Çıkış noktası olarak Immanuel Kant'ın felsefesini alacağım. Kant büyük bir bilim filozofudur ve kişiliğinde bir bilim filozofu için gerekli olan koşulları toplamıştır. Yaratıcı olmamakla birlikte iyi bir fizikçi ve matematikçidir. Gençlik yapıtlarından birinin başlığı: "Gedanken über die wahre Schatzung der lebendigen Krafte" (Canlı kuvvetlerin doğru kestirilmesi üstüne düşünceler) dir. Bunun için birçok yapıtı vardır. Ömrü boyunca içinden çıkamadığı Königsberg şehri Üniversitesinde yıllarca fizik coğrafya okutmuştur v.b. ...Sonra, çok ünlü bir sözü vardır; der ki: Bir bilimde nekadar matematik varsa, o bilim o ölçüde gerçek bilimdir". Demek ki, Kant sadece bir hevesli olarak değil, gerçek bir bilim adamı olarak bilim felsefesiyle uğraşmıştır.


Kant'ın "Kritik der Reinen Vernunft" (Salt Aklın Eleştirimi) adlı ünlü kitabı işte böyle bir bilim felsefesinden başka birşey olmayan bir bilgi kuramını geliştirir. Burada Kant, her türlü bilgimizin deneyle başladığını söyler, ama bunun hemen ardından, "evet ama" der, "herşeyi, hatta deneyi de düzenleyen bir takı düzen ilkeleri vardır ki bunlar a priori, yani deneyden önce gelen temel ilkelerdir. Bunlar zorunludurlar, yani tersi düşünülemez, aynı zamanda evrenseldirler, yani her zaman heryerde hüküm sürerler.", "İnsanın kendisinde bulunan bu sarsılmaz ilkelerden birkaçını söyleyelim: Zaman, uzay, töz, nedensellik... İnsan aklının ilkeleri olan bu ilkelerin yardımı iledir ki insan, deneyi, başka deyimle, bilgisinin konusunu kurar.


Kant, bu sonuca neden ve nasıl varmıştır? İlkin Leibniz'ci olan Kant, Newton'un fiziğinin güzel matematik yapısı ve başarıları karşısında Leibnitz'den uzaklaşmış ve Newton'un etkisi altına girmiştir. Bu fizikte, her gerçek bilim kuramında olduğu gibi, her şey görelidir, fakat bu görelilik gelip, göreli olayan iki temele dayanmaktadır: mutlak zaman ile mutlak uzay. Sonra bu fiziğin temel ilkelerinden biri, maddenin (yani tözün) değişmezliği ile nedensellik bağının sağlamlığıdır. Birincisi ile şeylerin kaybolup gitmesi önlenmiş oluyor, sonuncusu ile de doğal kanun sağlanmış ve acunda görülen düzenin açıklaması verilmiş oluyor.


İşte Kant, bu fizik ilkelerini, aklın değişmez ilkesi olarak almış ve bunları, bilime buyuran, emir veren birer temel haline sokmuştur. Kant'ın yapığını başka sözlerle anlatmak istersek şöyle diyebiliriz: Kant, bilim felsefesi yaparken, bilimin doğrudan doğruya kendisine bakarak, onda hüküm süren ilkeleri meydana çıkaracağı yerde, Newton'un, sarsılmaz olduğunu hiç de uzu uzadıya ispatlamadığı ilkeleri, aklın ilkeleri haline sokmakla, aklın bir analizini yapmıştır.


IV


Bunun sonucu ne olmuştur, bilirsiniz. Kant'ın ölümünden sonra yirmi yıl geçti geçmedi, Öklid-dışı geometriler kurulmaya başladı. Bunun Kant bakımından anlamı şudur: Kant için, uzayın, aklın değişmez ilkelerinden biri olduğunu söyledik. Uzayın bilimi ise geometridir. Bu nitelikle de geometri, tıpkı uzayın kendisi gibi sarsılmaz olacaktır. Burada sarsılmazlığı öne sürülen geometri ise Öklid'in ikibin yıldan uzun bir zamandan beri biricik doğru geometri olarak kabul edilen sistemidir. Öklid-dışı geometrinin kurulması, Öklid sisteminin bu biricikliğini ortadan kaldırmış oluyor. Bununla birlikte, Kant'çılar, Kant'ı kurtarmak için şöyle demişlerdir: Evet, Öklid-dışı geometriler, gerçi Öklid geometrisinin biricik geometri olmadığını göstermiştir, ama doğa için geçerli geometri yalnız Öklid'inkidir. Fiziğimiz, mühendisliğimiz, herşey Öklid'e göredir, evlerimiz Öklid'e göre yapılmıştır. Demiryolu raylarımız Öklid'e göredir, v.b... Fakat günün birinde Einstein geldi, evrenin yapısının Öklid-dışı olduğunu (Riemann'ın Öklid-dışı geometrisine uygun olduğunu) öne sürdü, bunun üzerine yapılan astronomi gözlemleri de Einstein'in haklı olduğunu deneyle gösterince, Öklid geometisinin, dolayısıyla yapısı bu geometriye göre olan uzayın da evrenselliği, sarsılmazlığı ortadan kalkmış oldu. Öklid geometrisinin ancak ufarak boyutlarda doğru olan bir yaklaştırmadan başka birşey olmadığı anlaşıldı.


Modern atom kuramları, çekirdek fiziği ve bunlardan önce 19. yüzyılda kurulmuş olan termodinamik de göstermiştir ki, evrende Newton'un ve Kant'ın öne sürdüğü gibi sıkı nedensellik hüküm sürmemektedir; daha doğrusu, evrende bir nedensellik vardır ama, onu sıkı nedensellik gibi göstermek, tıpkı geometride olduğu gibi, bir yaklaştırmayı tam doğru bir ilke gibi göstermek olur. Çünkü modern bilim göstermiştir ki, doğa kanunları birer istatistik, yani olasılık kanunundurlar. O zaman Newton'un ve asıl Kant'ın sarsılmazilkesi olan nedensellik de sarsılmış oluyor. Öbür ilkeler için de durum böyledir. Böylece Kant'ın bilim felsefesi, bilimin ilerlemesiyle yıkılmış oldu. Bu gün bufelsefe bize bilimin yapısının ne olduğunu verememektedir. Onda yalnız tarih değeri kalmıştır.


V


Yeni bilim felsefesi bu hakikati iyice anlamıştır. Ona göre felsefe de, her bilim dalı gibi bir bilgi işidir. Ancak felsefenin peşinden koştuğu bilgi ile, belirli bilim dallarının bilgi kavramı arasında şu ayrılık vardır ki; felefe temellerle, yapı ile, genel problemlerle, mantık bakımından tutarlılık ile v.b. ilgilidir. Felsefe de bir bilgi olunca, onun genel metodu da bilimin metodu olacaktır. Yani felsefe de olaylardan başlayıp, ilkelere varmaya uğraşacaktır. Bu demektir ki felsefe, bilimlerde hüküm süren ilkeleri meydana çıkarmak için aklın bir analizini yapacağı yerde, bilimin analizini yapacaktır. Başka deyimle, bilime, bilgiye, tepeden inme emirler vereceği yerde, bilimin ilkelerini bilimin içinden çıkaracaktır.


VI


Yeni bilim felseesi bu davranışı ile hatırı sayılır sonuçlar elde edebilmiştir. Bu başarısında yeni matık ona büyük yardımlarda bulunmuştur. Felsefe bilimin analizini yapmakla ödevli olunca, ona analizlerini temiz ve pürüzsüz bir şekilde yapmasını sağlayacak bir düşünüş disiplini gereklidir. Bu düşünüş disiplini ona dediğimiz gibi, son 60-70 yıldan beri kurulup gelişmiş olan, Lojistik yahut sembolik mantık da denen yeni mantık vermiştir. Böylece bilimin içinde yapılabilmiş olan analizler, yeni mantığın sayesinde büyük bir tutarlılık, hem de büyük bir arılık kazanmıştır.

alıntı.