Anahtarınızı nereye koydunuz, bugün kimi aramanız gerekiyordu; yoksa unuttunuz mu?
1. Anılar nasıl oluşuyor?
Yeni biriyle tanışıyorsunuz. Onunla ilk konuşmanızda gülümseyişini görüyor, sesini duyuyor, etrafına saçtığı şampuan kokusunu alıyorsunuz. Siz daha harekete geçmek için fırsat kollarken beyninizin denizatı biçimli, ‘hippocampus’ isimli bölgesi tüm bu uyarıcıları çoktan anıya dönüştürmüş oluyor. İlginç değil mi? Hippocampus, hafızada yer etmeye aday tüm olayların öncelikle geçtikleri bölge olması bakımından önemli. Fakat onun bu görevi, karmaşık bir zihinsel sürecin yalnızca ilk aşaması. Bir anı oluştuktan sonra çeşitli duyusal öğelere ayrılarak beynin her yanına dağıtılıyor. Böylece bırakın tanıştığınız kişiyi yeniden görmek ya da kokusunu almak, ismini duymak bile tüm bu öğeleri yeniden bir araya toplamak için yeterli oluyor.
2. Alkol hafızanızı nasıl etkiliyor?
Bilimsel araştırmalar sonucunda alkolün dış görünüşe verdiği zararın yanı sıra hafızayı da olumsuz yönde etkilediği ortaya çıkarıldı. Fazla alkol yalnızca sizi sarhoş edip ertesi gün başınızı ağrıtmakla kalmıyor. Aynı zamanda önemini yukarıda belirttiğimiz hippocampus üzerinde de olumsuz etki yaratarak geçici bir hafıza kaybına neden oluyor. Kaydedilmiş anılarınız kaybolmasa da hatırlanması zorlaşabiliyor. British Columbia Üniversitesi’nden Jonathan Schooler bunu, ‘duruma dayalı hafıza’ olarak adlandırıyor. Schooler’a göre; sarhoşken depoladığınız bilgileri hatırlamak, yine aynı duruma geri döndüğünüzde, yani sarhoş olduğunuzda kolaylaşıyor. Bize sorarsanız, en başta geçici şuur kaybına uğrayacak kadar çok içmemek daha etkili bir çözüm olacaktır.
3. Doğumunuzu neden hatırlayamıyorsunuz?
Öncelikle kendinize şu soruyu sorun; “Gerçekten hatırlamak istiyor muyum?”. Eğer cevabınız evet ise beyninizi yeni sorularla meşgul edebilirsiniz. Hafızanın sınırının nerede bittiği tam olarak bilinmese de bilim adamları insanın kendi doğumunu hatırlamasının imkânsız olduğunu belirtiyor. İnsan hafızasının kayda geçirdiği sayısız anı arasından bulunup çıkarılabilecek en eski bilgiler ancak 5 yaşa kadar uzanabiliyor. Daha önceki dönemin tamamen karanlık olmasının çeşitli açıklamaları var. Bunlardan biri ve belki de en ikna edici olanı, dış uyarıcıları ileten sinir hücrelerini korumakla görevli 'miyelin'in 5 yaş öncesinde beyinde az bulunması. Bu nedenle alınan bilgiler kalıcı hafızaya geçemeden siliniyor.
4. Bilgisayarınızın hafızası mı sizinki mi?
Evet, zorlu bir yarış ama insan beyni önde gidiyor. Hafızanız en gelişmiş bilgisayarın yaklaşık bin katı kapasiteye sahip. Oranlara bakılırsa aradaki fark oldukça büyük ve bu üstünlük, sadece kapasiteyle sınırlı değil. Yapılan araştırmalar gösteriyor ki merkezi sinir sisteminin en önemli bölümlerinden biri olan ‘gri madde’ bilgisayarın hafızasından çok daha dayanıklı ve güvenilir bir bilgi deposu. Ne de olsa ne virüs girme derdi var ne de hack’lenme. İnsan hafızası bilgisayarların aksine bilgileri belirli bir bölgede toplamak yerine beynin her yanındaki sinir hücrelerine dağıtıyor. Indiana Üniversitesi’nden David Leake’e göre; bu durum bir sinir hücresi kaybının hafızamızın performansını neden düşürmediğini açıklıyor. Teknoloji ve onu üreten beyin arasındaki rekabette üstün tarafın beyin olması sevindirici tabii. Ama bu durumun önümüzdeki yıllarda tersine dönmesi de muhtemel görünüyor. Tahminlere göre 2020 yılında bu mücadelede zirve el değiştirecek.
5. Testosteron hafızanızı nasıl etkiliyor?
Yapılan araştırmalara göre testosteronun hafıza için de önemi büyük. Çünkü testosteron yalnızca kaslarınızın değil, anılarınızın da kuvvetlenmesini sağlıyor. Oregon Sağlık ve Bilim Üniversitesi’nde yapılan araştırmada testosteron üretimini durduran bir ilaç kullanan erkek deneklerin hafıza testlerinde elde ettikleri sonuçların, ilacı kullanmayanlara oranla düşük olduğu tespit edildi. Bunun yanı sıra hayvanlar üzerinde yapılan deneylerde testosteron tamamen kaldırıldığında sinir hücreleri arasındaki bağlantıda büyük bir kayıp görüldü.
6. Hafıza kaybı hakkında bildikleriniz doğru mu?
Dizilerde gördüklerinizi unutun. Uzmanlara göre ‘retrograde amnezi’, yani hafızadaki mevcut olayların unutulması durumu sanıldığı gibi kafaya saksı düşmesi ya da merdivenden yuvarlanma gibi fiziksel darbelerle değil büyük psikolojik sarsıntılar sonucunda ortaya çıkıyor. Başa alınan şiddetli darbeler daha çok ‘anterograde amnezi’ adı verilen hafıza kaybına yol açıyor. Bu çeşit hafıza kaybında mevcut bilgiler yok olmuyor ancak beyin yeni bilgi depolama yetisini kaybediyor.
7. Bisiklete binmeyi neden unutmuyorsunuz?
Herkesin bildiği gibi bisiklete binmek hayatta bir kere öğrenilen ve bir daha asla unutulmayan bir eylem… Peki, bu nasıl mümkün oluyor? Yıllarca yapmadığınız bir şeyi ilk günkü gibi net hatırlamanızın sebebi nedir? Uzmanlara göre; bisiklete binmeyi öğrenen bir çocuk, bu eylemi hafızasına kaydederken bir gruplama yapıyor. İlki açık bellek olarak bilinen kısım, bisikletin rengi ya da yardım almadan bisiklet üzerinde durabilmenin sevinci gibi şeyleri kaydediyor. Örtük bellek ise bisiklete binmek için vücudun gerçekleştirdiği fiziksel aktivite ile ilgileniyor.
8. Hipnoz hatırlamaya nasıl yardımcı oluyor?
Bir olayı, ismi ya da yüzü hatırlayamasanız bile onlar beyninizin derinliklerinde gizlenmeye devam eder ve hipnoz etkisiyle açığa çıkartılabilir. Çünkü beynimizin olayları ‘hafıza’ olarak değerlendirmesi için saklanan verilerin belli bir eşiğin üzerinde olması gerekmektedir. Nasıl yapıldığı tam olarak bilinese de hsipnoz bu eşiği geçmeyi kolaylaştırır. Bilinçaltına itilen ve bu sebeple hatırlanamayan bazı olaylar hipnozun bu etkisiyle bilinç düzeyine rahatça çıkabiliyor. Ancak hipnotize olmak demek bilinçaltınızın kontrolünü bir başkasının ellerine vermek demek…
9. Neden anahtarlarınızı kaybediyorsunuz?
Bunun ilk sebebi fazlasıyla dağınık olmanız olabilir. Tabii bu bizim açıklamamız. Bilimsel açıklaması ise günlük yaşamın tüm detaylarını hatırlamanızın imkânsız olması… Beyin bunu telafi edebilmek için bazı genellemelerden faydalanıyor. Örneğin hayatınızda gördüğünüz ve yediğiniz tüm elmaları hatırlamanız mümkün olmadığından beyniniz elma için; sert, ekşi, tatlı, kırmızı, yeşil elmalar şeklinde bir gruplama yapıyor. Aynı durum her gün yanınızda taşıdığınız anahtarlarınız için de geçerli. Anahtarınızı masanın üstüne koyduğunuz her anı hatırlamak yerine masa ile anahtar arasında görsel bir bağ kuruyorsunuz. Bu formüle uymayan durumlarda ise, aynı bağı kuramadığınız için anahtarlarınızı bulmakta zorluk çekiyorsunuz.
10. Hafızanızı korumak için ne yapmalısınız?
İstatistiklere göre yaşlandıkça hafıza zayıflıyor, buna bağlı olarak verileri kodlamak ve kodlanmış olanları hatırlamak giderek güçleşiyor. Yaşlı insanların isimleri hatırlamaması ya da karıştırması da bunun bir sonucu olarak ortaya çıkıyor. Yapılan araştırmalara göre zamanın hafıza üzerindeki bu olumsuz etkileriyle savaşmanın en iyi yollarından biri, görme duyusunun yardımına başvurmak. Çünkü beynimizin yaklaşık yüzde 60’ı görme duyusu için çalışıyor. İşte bu yüzden, isimleri hatırlamak konusunda güçlük çekiyorsanız isimleri görsel imgelerle, bu imgeleri de ismini hatırlamak istediğiniz kişinin fiziksel özelliklerinden biriyle ilişkilendirebilirsiniz. Örneğin; hatırlamak istediğiniz isim Aslı olsun, bu ismi zeytinle, zeytini de Aslı’nın siyah ya da yeşil gözleriyle ilişkilendirebilirsiniz.