Çevrimdışı

Hortum, bir firtinanin tabanindan dunyanin yuzeyine uzanan siddetli, donen bir hava sutunudur. Hortumlar (tornadolar) ayni zamanda burgaclar veya sIklonlar olarak da bilinir. Unutulmamasi gereken onemli bir nokta, hortumlarin karada olusmasidir. Hortumlarin olusmasi icin once bir firtinaya ihtiyaci vardir. Super hucreli gok gurultulu firtinalarin hortum yaratma olasiligi yuksektir. Aslinda, bu firtinalarin yaklasIk% 20’si hortum uretir. Sicak ve nemli hava soguk ve kuru havaya carptiginda firtinalar olusur. Bu durumda daha soguk olan, daha yogun hava daha sicak havayi iter, sicak hava goge yukselir, yukari dogru bir hava akimina neden olur ve bir ruzgar sutunu olusturur. Ruzgarlar farkli yonlerden farkli hizlarda geliyorsa, yukari hava akimi siddetli bir sekilde doner. Sicak hava, burgacin olusmasini hizlandirir ve soguk hava ona enerji verir ve hortum sekline sokar. Hortumlar ya da diger adiyla tornadolar, tabiat ananin en yikici guclerinden biridir. Bir super hucreli firtinanin ayni anda birkac hortum uretebilmesi mumkundur. Daha zayif bir hortum yaklasIk 10 dakika surebilir ve genellikle cok sinirli bir mesafe kat eder, daha guclu hortumlar birkac saat kadar dayanabilir ve bazi durumlarda yuzlerce mil yol alabilirler.
Antarktika haric her kitada hortumlar gozlemlenir ve bunlarin cogu Amerika BirlesIk Devletleri’nde, ozellikle de yaygin olarak Tornado Alley (Hortum gecidi) olarak adlandirilan bir bolgede meydana gelir. Resmi bir terim olmasa da uzmanlar, 1952’de kasirgalarin en sIk goruldugu ABD’nin merkezindeki bir grup Great Plains (Buyuk Ovalar ya da Buyuk Duzlukler)eyaletine atifta bulunmak icin “Tornado Alley” terimini icat etmislerdir. Tornado Alley’de hortumlar sadece daha sIk olmakla kalmaz, ayni zamanda daha yikicidir. Pulse-Doppler radar teknolojisi, hortumlari olusmadan once veya olusurken tespit etmek icin kullanilabilir. Hortumlar genellikle iki kasirga olceginden biri olan Fujita olcegi ve Gelismis Fujita Olcegi kullanilarak derecelendirilir. Dunya tarihindeki en olumcul kasirga ve hortum 26 Nisan 1989’da Banglades’te meydana gelmistir. Daulatpur-Salturia Tornadosu olarak adlandirilmistir ve 1.300’den fazla insani oldurmustur.

Hortum Tipleri
Hortum (Tornado) Cesitleri, Hortumlarla Ilgili Gercekler, Ruzgar ve Ates Girdaplari
Bir hortum icin en yaygin gorunum, yere yakin bir enkaz bulutu ile 250 ila 300 fit (1 feet 30,48 santimetredir) genisligindeki dar bir hunidir, ancak hortumlar bircok farkli boyut ve sekilde gorunebilir. Uretilen hortumun spesifik tipi ve sekli, mevcut olan benzersiz meteorolojik kosullar tarafindan belirlenir. Turu ne olursa olsun, her tornado, canlari ve mallari tehlikeye atabilecek yikici ruzgarlar icermesi nedeniyle tehlikeli olabilir. Hortumlar yasam donguleri boyunca degisebilir ve farkli bir hortum turune donusebilir.
Asagidakiler de dahil olmak uzere birkac farkli hortum tipi vardir:
Halat Hortumlari

Hortum (Tornado) Cesitleri, Hortumlarla Ilgili Gercekler, Ruzgar ve Ates Girdaplari
Halat hortumlari, ince ve son derece yaygindir, isimlerini ip veya halat benzeri gorunumlerinden alan en kucuk ve en yaygin hortum turleri arasindadir. Cogu hortum, daha buyuk bir burgaca donusmeden veya havaya dagilmadan once yasam dongulerine bir halat hortumu olarak baslar. Bununla birlikte, bazilari yalnizca birkac dakika kadar kisa surebilir ve zeminle temas halinde olduklari sure boyunca ip benzeri gorunumlerini korurlar. Halat hortumlari genellikle en kucuk hortum turudur. Kucuk boyutlarina ragmen, yollarina cikan seyler icin tehlikeli olabilirler. Halat hortumlari cok daha buyuk olanlardan daha zayif gorunse de, bazilari daraldikca ve sIkilastikca daha yogun hale gelir.
Koni Hortumlari

Hortum (Tornado) Cesitleri, Hortumlarla Ilgili Gercekler, Ruzgar ve Ates Girdaplari
Diger hortum turleri gibi, koni hortumu da adini seklinden alir. Herkesin asina oldugu klasIk bir hortum tipidir. Bir koni hortumu, tepede yere temas ettikleri yere gore daha genistir. Bunlar, halat hortumlarindan daha genis bir yola sahip olma egilimindedir. Buna gore, bir koni hortumu, bir halat hortumundan daha tehlikelidir, cok daha fazla hasar olusturma egilimindedir.


Silindir Hortumlari

Hortum (Tornado) Cesitleri, Hortumlarla Ilgili Gercekler, Ruzgar ve Ates Girdaplari
Soba borusu gorunumlu silindir hortumlari koni hortumunun alt tipidir. Taban kisimlari halat hortumlarindan daha genistir. Bir silindir hortumunun ruzgarlari cok siddetli olabilir ve etkiledikleri alan daha genis oldugundan buyuk bir hasara neden olabilir. Bu hortum cesitleri uzun omurlu ve yogun olabilir. Yogun nufuslu bolgelere carparlarsa ozellikle tehlikeli olabilirler.
Kama (Wedge) Hortumlari

Hortum (Tornado) Cesitleri, Hortumlarla Ilgili Gercekler, Ruzgar ve Ates Girdaplari
Kama hortumu terimi genellikle herhangi bir buyuk hortumu tanimlamak icin kullanilan resmi olmayan bir terimdir ancak her buyuk hortum bir kama tipi degildir. Bir hortum boyundan daha genis gorunuyorsa veya bas asagi bir piramidi andiriyorsa, muhtemelen bir kamadir. Kama (wedge) hortumlari devasa, genis ve uzun hortumlardir ve arkalarinda buyuk bir yikim izi birakabilirler. Kama hortumlari cok genis olabildiginden, bazen devasa bir kara bulut blogu olarak gorulurler. Koyu renkleri, yuttuklari onemli miktarda kir ve kalintidan gelir. Bir hortumun ne kadar genis gorundugunu etkileyebilecek bircok farkli faktor vardir. Guclu dikey ruzgar makasi ve diger kosullarin oldugu bir yerde kuru ve sabit hava ile temas eden nemli, ilik hava oldugunda gelisme egilimindedirler. Kama hortumlarinin cogu Gelismis Fujita olcegine gore EF-3 veya daha yuksek dereceye dahil edilirler. Bu nedenle cok fazla hasara neden olurlar. Yikici kama hortumlarinin bir gecmisi olsa da, EF-3 derecesinden daha dusuk kama hortumlarinin destekleyici kayitlari da vardir. Bunu tespit etmek zordur, ancak hortum mevsiminde buyuk, kara bir bulut gorulmesi tedbir alinmasi icin bir uyaridir.

Hortum (Tornado) Cesitleri, Hortumlarla Ilgili Gercekler, Ruzgar ve Ates Girdaplari
Kama hortumlari olarak tanimlanan hortumlar nispeten nadirdir fakat tarihteki en buyuk ve en yikici kasirgalardan bazilari kama hortumu kategorisine girer. Kaydedilmis bazi kama hortumlari ve yarattiklari etkiler asagidadir:
-Nisan 2020’de, Teksas’taki San Jacinto ve Polk County’den bir kama hortumu gecmis, 3 olu, 33 yarali birakmis ve bolgede 5 milyon ABD dolari degerinde hasara neden olmustur. Evler yikilmis, bircogunun catisi yikilmis ve agaclar kokunden sokulmustur.
-Nisan 2019’da, baska bir EF-3 kama hortumu Blue, Oklahoma’dan ( 152 nufuslu bir kasaba) gecerek 2 kisiyi oldurmus, 9 kisiyi yaralamis ve maddi hasara neden olmustur.
-Mayis 2019’da Lawrence ve Linwood, Kansas’ta bir EF-4 kama hortumu bircok evi yikmis ve 18 kisiyi yaralamistir.
-Kasim 2018’de, bir EF-3 kama hortumu nedeniyle Taylorville, Illinois’te 22 kisi yaralanmis, olum kaydedilmemistir. Yapisal hasar bircok ev ve isyerini vurmustur.
-2017 yilinin Nisan-Mayis aylarinda, Teksas, Eustace yakinlarinda bir EF4 kama hortumu yere inmis, 2 kisi olmus, 25 kisi de yaralanmistir. 1.2 milyon dolar zarara neden olmustur.
Not: EF, Gelismis Fujita olceginin kisaltmasidir. EF olcegi, bir hortum derecesi ve ruzgar hizi olcegidir. Resmi olarak Subat 2007’de kullanima acilmistir. Derecelendirmeler ruzgar hizlarina ve ayrica verebilecegi hasar turune dayanmaktadir. EF-3, hortumlarin 136-165 mph (mil/saat)arasindaki hizlara ulastigi anlamina gelir. EF-4 daha yuksek hizlara sahiptir.


Yagmurla Kapli Hortumlar

Hortum (Tornado) Cesitleri, Hortumlarla Ilgili Gercekler, Ruzgar ve Ates Girdaplari
Yagmurla kapli hortumlar, firtina oldugunda ve atmosfer asiri derecede yuksek nem icerigine sahip oldugunda gelisir. Eger bir hortum “yuksek yagisli” bir super hucreli firtinadan olusursa (yuksek nem iceriginin ve firtinaya dogru hareket eden daha hafif ruzgarlarin oldugu bir ortamda oturan bir super hucre) yagmurla sarilmis olabilir. Kama hortumlari da sIklikla “yagmurla sarilir”, yani kalin yagis katmanlari hortum hunisini cevreler. Bu, kisilerin hortumu gorme yetenegini gizler. Yagmurla kapli hortumlari uzaktan tespit etmek zor oldugundan, siradan hortumlardan daha olumcul olabilirler. Ozellikle zaten gizlenmis olan bu hortumlar aksam karanliginda daha da gizlendiginde, genellikle suruculeri ve bolge sakinlerini gafil avlarlar.


Cok Girdapli (Multi-vortex) Hortumlar

Hortum (Tornado) Cesitleri, Hortumlarla Ilgili Gercekler, Ruzgar ve Ates Girdaplari
Bazi super hucreli firtinalar (hortum olusumuna neden olan guclu sirkulasyonu olan organize firtinalar) omru boyunca birden cok hortum uretebilir, ancak digerleri ayni anda birden cok hortum uretebilir. Ana girdabin bir parcasi olarak icinde veya cevresinde donen, emme girdaplari veya alt girdaplar (subvortex) olarak adlandirilan birkac girdap iceren bir kasirgaya coklu girdapli hortum denir. Alt girdaplarin her biri, ozellikle yuksek ruzgarlarin kucuk ve ayri alanlarini uretebilir. Bu, zeminde bir yerde ciddi bir hasarin oldugu ve hemen yanindaki bir alanda neredeyse hic hasar gormedigi durumlara yol acabilir. Subvorteksleri gorsel olarak tanimlamak mumkun degildir, cunku bunlar genellikle yukari dogru emilen enkaz ve kir tarafindan gizlenir. Cok girdapli hortumlar ayrica genellikle ortak bir merkez veya birbirleri etrafinda donerler, sonunda, tipik olarak iki ila besli gruplar halinde meydana gelen ve genellikle birkac dakika suren girdaplar, daha buyuk bir hortumda birlesebilir ve ozellikle zarar verici olabilirler.


Uydu (Satellit) Hortumlari

Hortum (Tornado) Cesitleri, Hortumlarla Ilgili Gercekler, Ruzgar ve Ates Girdaplari
Uydu hortumlari dogasi geregi cok girdapli hortumlara benzer bir fenomendir fakat aralarinda onemli farkliliklar vardir. Uydu hortumlari, birincil hortumdan ayri, bagimsiz olarak meydana gelir ve alt girdaplar olarak kabul edilmez; birincil hortum ve uydu hortumlari ayri hortumlar olarak kabul edilir. Cok girdapli hortumlardaki alt girdaplar ise merkezi bir kasirga icinde olusur.
Uydu hortumlarinin tespit edilmesi zor olabilir cunku genellikle bir firtinanin yagmurla kapli kisminda olusurlar ve bu nedenle ciplak gozle gorulemezler. Bununla birlikte, radar tarafindan tespit edilebilirler ve bazen hava durumu uydu goruntulerinde gorulebilirler. Uydu hortumlari tipik olarak ana hortumlardan daha zayiftir ve genellikle daha kisa omurludur ancak yine de guclu ruzgarlar uretebilir ve ozellikle yerlesim yerlerine carparlarsa hasara neden olabilirler. Kasirga yolundaki insanlarin uydu kasirga potansiyelinin farkinda olmalari ve uygun guvenlik onlemlerini almalari onemlidir.
Uydu hortumlari bulunsun ya da bulunmasin, bir kasirganin yolundaki insanlarin derhal siginacak bir yer aramasi onemlidir. Kasirgalar cok az veya hic uyari vermeden saldirabilir ve hazirlikli olmak ve guvende kalmak gerekir. Bu, bir kasirga ve hortum durumunda bir plana sahip olmak ve siginmak icin nereye gidecegini bilmek anlamina gelir.
Su Hortumlari

Hortum (Tornado) Cesitleri, Hortumlarla Ilgili Gercekler, Ruzgar ve Ates Girdaplari
Su hortumu, genellikle denizler ve okyanuslar gibi buyuk su kutleleri uzerinde meydana gelen huni tipi bir ruzgar sutunudur. Adina ragmen, bir su hortumu suyla dolu degildir. Hortumu olusturan gorunur ruzgar sutunu, meydana gelen yogusma ile olusturulur. Su hortumlari bazen karaya hareket edebilirler ve cikip hasara neden olabilirler, ancak genellikle karaya ciktiklarinda hizla dagilirlar. Su hortumlari tanim geregi bir hortum olsa da karaya carpmadikca resmi olarak hortum kayitlarina alinmazlar. Bazi su burgaclari hortumlarla ayni sekilde gelisirken, bircogu super hucreli gok gurultulu firtinalarla iliskili degildir, donen bir yukari hava akimi veya mesosIklondan icermeyen yagmur bulutlarindan olusur. Bu su hortumlari genellikle aksam veya ogleden sonra firtinada meydana gelir.
Su hortumlarinin iki alt turu vardir.
1-Tornadik Su Hortumlari
Saniyeler icinde her seyi yok edebilen daha yikici ve guclu hortumlardir. Tornadik su hortumlari, karadaki bir hortumla ayni ozelliklere sahiptir ve siddetli gok gurultulu firtinalarla iliskilidir. Genellikle dalgali su, buyuk dolu ve simsek olustururlar.
2-Tornadik Olmayan (Iyi Hava) Su Hortumlari
Acik, iyi hava su hortumlari genellikle gelismekte olan kumulus bulutlarinin tabani boyunca olusur ve gok gurultulu firtinalarla iliskili degildir. Bu hortumlar su yuzeyinden yukari dogru gelisir ve genellikle fazla hareket etmezler ve gorunur hale geldikleri zaman olgunluga yakindirlar. Bu tur hortumlar cok yaygindir, yasamlar ve cevre icin neredeyse hic tehlikeli degildir. Guzel hava su hortumlarinin tahmini yasam dongusu yaklasIk 20 dakikadir. Cogu hortumdan daha zayif olmalarina ragmen, tekneleri devirecek ve dalgali denizler yaratacak kadar guclu de olabilirler.
Hortumlar siddetli ruzgarlari tasidiklari icin suda yuzen tum tekne ve gemiler icin kesinlikle bir tehdittir. Ayni zamanda uzerinden gecen bazi ucaklar varsa, bu guclu su hortumlari nedeniyle hasar gorur veya firlatilirlar. Su hortumlari hafife alinmamalidir cunku deniz hayvanlari icin de ciddi bir tehdit olustururlar. Su yuzeyinde bir hortum oldugunda, su yuzeyine yaklasIk bir metre kadar olan her seyi ve canliyi yok eder. Baliklar ve kurbagalar gibi hayvanlar havaya kaldirilir. Bazen baliklar hortuma kapilir ve hortumun tepesine cikar. Hortum karaya dogru yol alirken daha sonra susuzluktan olen baliklari da yanlarinda tasirlar. Hava soguk oldugunda ve su sicakligi ilik oldugunda, su hortumlariyla karsilasma olasiligi daha yuksektir. Insanlar meydana gelmelerinin 12 ila 24 saatinden oncesinden su hortumlarina karsi haberdar edilmelidir. Su hortumu ile ilgili bir hava durumu tahmini varken yuzmek icin disari cikilmasina izin verilmez.

Kar Hortumlari (Kar Seytani)

Hortum (Tornado) Cesitleri, Hortumlarla Ilgili Gercekler, Ruzgar ve Ates Girdaplari
Su hortumlarinin bir alt tipi sayilirlar. Bir kar firtinasinin etkisi altinda olusan bir tur kis su hortumudur. Kar hortumu kar tabaninin altinda olusur. Yaygin olmayan, nadiren meydana gelen kis su hortumu sicak hava su hortumlarindan farklidir. Kar hortumu, buz seytani veya kar seytani gibi bircok baska adla bilinir.

Kara Hortumlari

Hortum (Tornado) Cesitleri, Hortumlarla Ilgili Gercekler, Ruzgar ve Ates Girdaplari
Su hortumlarina oldukca benzer bir gorunum ve uretici mekanizma tasirlar, teknik olarak hortum olarak kabul edilirler. Kara hortumlari her zaman gok gurultulu firtinalarla iliskilendirilmez. Kara hortumlari, super hucreli bir firtina olmadiginda gelisebildikleri icin su hortumlarina benzer. Bunlar, kuru havadaki hava basinci farkliliklarindan kaynaklanir ve genellikle diger ruzgar girdaplarindan cok daha zayiftir. Kara hortumlari cok zayif ve kisa omurlu olma egilimindedir ve sadece birkac dakika surer ancak bircogu 15 dakikadan fazla devam eder ve bazilari EF3 hasari verir. Kara hortumlari genellikle buyuk toz seytanlarindan olusurlar. Firtina olmadan sekillenme yetenekleri nedeniyle, hava tahmininde siddetli havanin olmadigi gunlerde ortaya cikabilirler.

Toz Seytanlari

Hortum (Tornado) Cesitleri, Hortumlarla Ilgili Gercekler, Ruzgar ve Ates Girdaplari
Toz seytanlari (dalaz da denir), hortumlarin seklini ve girdap hareketini taklit ederler. Toz seytanlari topladigi toz, kir veya moloz tarafindan gorunur hale getirilen kucuk, hizla donen bir ruzgardir. Kisa omurlu olan (yalnizca birkac dakika suren) bu kucuk ruzgar girdaplari ya da hortumlar acik, guzel havalarda gunesli kosullar altinda, sicak ogleden sonralarinda donen bir yukari hava akimi olarak olusur ve nadiren bir hortumun yogunluguna yaklasir. Toz seytanlari genellikle zararsizdir, ancak nadir olanlar hem insanlari hem de mulku tehdit edecek kadar buyuyebilir. Toz seytanlari, bir firtinanin hava akimi mevcut yer sirkulasyonu uzerinde hareket ettiginde hortumlara donusebilir.

Ates Hortumu

Hortum (Tornado) Cesitleri, Hortumlarla Ilgili Gercekler, Ruzgar ve Ates Girdaplari
Ates hortumlari cok nadirdir ancak cogunlukla kuru kosullar ve siddetli ruzgarlar tarafindan tetiklenen orman yanginlariyla iliskilidir. Dalgalanan bir yangina yol acan siddetli bir yildirim carpmasi, ayni zamanda bir yangin girdabi da uretebilir. Ayrica, yer atesi ile yukaridaki daha soguk hava arasindaki buyuk sicaklik farklarindan da olusurlar. Yukselen hava, yerden kucuk sirkulasyonlarla birlikte donus olusturur. Ates girdaplari genellikle oldukca dardir, genellikle yaklasIk bir ila uc fit genisliginde ve 50 ila 100 fit yuksekliginde kuleler (girdaplar, sutunlar) olusabilir. Tehlikelerinin gercek girdaplariyla daha az ilgisi ve agac kabugu gibi hafif yanan malzemeleri havaya kaldirma yetenekleriyle daha cok ilgisi vardir.

Yesil Gokyuzu Tornadosu
Bir hortumdan once gokyuzunun neden yesile dondugu tam olarak bilinmese bile, kurulmus bir baglanti vardir. Gokyuzu, bir kasirga sirasinda (veya olusmadan hemen once) urkutucu bir yesil tonuna donusebilir. Sakin hava ve yesil gokyuzu hizla yaklasan bir tornadonun isaretidir. Tipik olarak, yesil gokyuzu sadece hafif firtinalarin degil, bir agir firtinanin da isaretidir. “Firtina oncesi sessizlik” tabiri muhtemelen buradan gelir. Yesil gokyuzu tornadosunun (hortumunun) olusmasinin da gunun saati ile bir ilgisi vardir. Koyu yesil gokyuzu genellikle gunun ilerleyen saatlerinde daha gorunurdur, bu nedenle ogleden sonra gec saatlerde veya aksam erken saatlerde bir tornadodan once yesil bir gokyuzu gelmesi daha olasidir.

Hortum (Tornado) Cesitleri, Hortumlarla Ilgili Gercekler, Ruzgar ve Ates Girdaplari
Dogal olarak meydana gelen bir fenomen olarak, bu yesil gokyuzunun neden olustuguna dair sadece birkac teori vardir. Dunyanin diger bolgelerinde, bir tornado sirasinda yesil gokyuzu hic olusmaz. Bu meteorolojik harikanin Tornado Alley’i olusturan eyaletlerde gozlemlenmesi olasiligi yuksektir. Bulutlardaki yesil renk sadece daha derin bulutlarin icinde meydana gelir. Herkesin bildigi gibi, bircok farkli bulut turu vardir. Bu durumda, daha derin bulutlar firtina bulutlaridir, bu nedenle yesil ve koyu renk tonlarina neden olur. Yesil bir gokyuzunun olusmasi icin bulutun icinde cok fazla su olmasi gerekir. Bu fenomen genellikle derin bulutlarda meydana gelir, bu bulutlarin icinde cok fazla nem bulunur. Bu, dolu oldugunu, genellikle buyuk dolu oldugunu gosterir.
Farkli bulut turlerinde, cesitli firtina bulutlarinin derinligi su molekulleri arasindaki boslugu artirabilir. IsIk isinlari bulutlarin arasindan geldiginde su molekullerinden yansirlar. Su molekulleri arasindaki mesafe, nihayet bulutlarin arasindan geldiginde gozlemlenen isigin rengini etkiler. Bu, mevcut bir gun batimindan gelen renklerle birlestiginde, yesil rengin zirveye ulastigi yerdir. Bu nedenle gun sonu hortumlari genellikle oncesinde yesil bir gokyuzunun oldugu hortumlardir.
Bir diger ve muhtemelen en kolay anlasilan teori, suyun mavi ve gun batimi sirasinda gokyuzunun turuncu oldugudur. Karistirildiklarinda yesil olur. Gun batimi sirasinda bir firtina meydana gelirse, havadaki su parcaciklari gokyuzunun hafifce yesil renkte gorunmesini saglayabilir.
Yesil bir gokyuzu tornadosuyla veya baska herhangi bir buyuk firtina olayiyla karsilasildigi zaman siper almak, uygun onlemleri almak ve mumkun olan en kisa surede barinak bulmak, guvenli bir yere siginmak akillica olacaktir. Pencerelerden ve diger hassas veya dayaniksiz tesislerden uzak durulmalidir. Araba kullaniliyorsa ve bir hortum gorulurse, yoldan cekilmeli ve bir siginak aranmalidir. Arac hortuma dogru surulmemeli veya gorundugunden cok daha hizli hareket ettikleri icin yanindan veya yakinindan gecmeye calisilmamalidir. Hortumlar yonlerini aniden degistirebilir. Kisi hortumun kendisine cok yakin oldugu acil bir durumdaysa, bir hendege duz bir sekilde uzanarak olabildigince alcalmalidir.

ALİNTİ ~