Çevrimiçi

İmam Gazali, nedensellik üzerine tartışmalarıyla felsefe tarihinde önemli bir yer tutar. Ona göre, insanlar doğada gözlemlediğimiz sebep-sonuç ilişkilerini, Tanrı’nın sürekli müdahalesi olmadan açıklayamayız.

Gazali’nin ünlü problemi şudur:

Bir ateş oduna temas ettiğinde yanar.

Ancak Gazali, odunun yanmasını sadece ateşe bağlamak nedensellik ilkesini yeterli görmez. Ona göre, her olayda gerçek nedensellik Tanrı’nın iradesine dayanır.

Bu yaklaşımı, özellikle Aristoteles’in doğal nedenler ve zorunlu bağlantılar anlayışına bir eleştiri niteliğindedir. Gazali, doğadaki tüm bağlantıların Tanrı’nın sürekli müdahalesiyle mümkün olduğunu savunur.

Gazali’nin nedensellik problemi bize doğa olaylarını anlamada Tanrı’nın rolünü sorgulatır ve felsefi düşüncede metafizik ile deneysel bilgi arasındaki sınırları tartışmaya açar.

Herkes tarafından bilinen ve bir çok kesim tarafından düşünceleri benimsenmiş, takdir görmüş " ibn Sina " ile ters düştüğü ve aristoteles ile ibn sina ya eleştiriler de bulunduğu bir konudur nedensellik problemi.

Tartışmaya açık olan görüşlerin örneği;

Aristoteles ve İbn Sina gibi filozoflar, doğadaki olayların zorunlu bir sebep-sonuç ilişkisi ile gerçekleştiğini savunmuşlardır.

Örneğin, ateşin odunu zorunlu olarak yakması, onların gözünde doğal bir nedensellik örneğidir.

Burada ateş kendi özelliği yakmak olduğu için, pamuk ile temas ettiğinde zaruri olarak yanma gerçekleşir. Bu doğanın kanunu olarak kabul görür. ( Doğa kanunları )

İmam Gazali ise tam bu noktada zıt bir görüş beyan eder ona göre, ateşin pamuğu veya odunu yakması onda zorunlu halde meydana gelmez. Ateş bir pamuğa temas ettiğinde yakmayabilir bu Allah'ın takdiri ile oluşabilir. Yani Gazali diyor ki, Ateş ile pamuk birbirine temas ettiğin de Allah her seferin de yakmayı yaratma halinde eğer yaratmazsa, pamuk ile ateş ne kadar temas ederse etsin yakma gerçekleşmez. Hz. İbrahim'in ateşin içine atılıp yanmamasını buna örnek gösterir.

Yapılan her hadise Allahın iradesi ve kudreti ile oluşur düşüncesini buna dayanak olarak gösterir.

Temel görüşü aslında doğanın kendi başına özgün/bağımsız bir güce sahip olmadığını ifade etmek ister. Halk dilinde bu günümüze doğanın kanunu olarak gelmiştir ve İmam Gazali bunun yanlış olduğunu söyler.

Bir olay zincirlemesin de neden ve sonuç ilişkisi insanın daha önce edindiği tecrübelerden dolayı bir beklenti içerisine girmesinden ileri gelir. Yani, bir çok defa suyun ateşi söndürdüğünü gördüğümüz için suyun her zaman ateşi söndüreceğini ve söndürmesini bekleriz. Suyun ateşi her zaman söndürmesi Gazali'ye göre bir zorunluluk veya doğa konunu değildir sürekli olarak Allah'ın o durumu yaratması ile gerçekleşir.

Doğada hiç bir şeyin neden ve sonuç ilişkisine bağlı olarak kendi kural ve kaideleri gereği meydana geldiğini veya olduğunu katiyen red eder. Neden ve sonuç ilişkisinin tamamen insanların geçmiş alışkanlıkları, tecrübelerinden dolayı bir yanılsama olduğunu söyler.

Bir çok teorinin temel gücü, doğanın kendi başında kuralları ve kaideleri olduğunu kabul görmesi ile gerçekleştiğini düşünürsek İbn Sina gibi Farabi gibi büyük düşünürlerin bile kabul ettiği bu durumu kabul etmez ve buna karşı çıkar.

Karşı çıkmasının en büyük sebeplerinden birisi de, Gazali'ye göre insan aklının sınırlı olduğunu ve metafiziğin ancak ilahi kudret çerçevesinde anlaşılabileceğini vurgular.

Kaynak: Tehâfütü’l-Felâsife, filozofların tutarsızlığı

__________________