Psikolojiye Giriş: Psikolojide İç Salgı Bezlerinin Genel Özellikleri Nedir?

‘’Endokrin Sistemi’’ ya da ‘’İç Salgı Bezleri’’ olarak karşımıza çıkan yapı ‘’Hormon’’ adı verilen salgılarını vücudun başka bölgelerindeki hedef hücrelere ulaştırabilmek için kan içine salgılayan bezlerdir. Hormonlar davranışlar üzerinde etkilidir. Özellikle vücudun gelişim dönemlerinde ergenlik ve menapoz dönemlerinde hormonlar vücut dokularının organizasyonunda ve vücutta aniden ortaya çıkan bir değişiklikte etkili görevler üstlenirler. Öte yandan cinsel davranışlar, konsantrasyon, uyku, heyecan ve strese karşı geliştirilen tepkilerde etkilidirler. Hormonlardaki ani değişiklikler depresyon gibi ciddi baz› psikolojik rahatsızlıkların temelini de oluşturur. Vücudumuzun farklı bölgelerinde farklı görevler üstlenen salgı bezleri bulunmaktadır. Davranışların sebeplerini anlama adına bu bezlerin yapısı ve görevlerine değinmek faydalı olacaktır.

TİROİD BEZİ: İnsanlarda gırtlak borusunun altında bulunan yapıya ‘’Tiroid Bezi’’ adı verilir. Tiroksin hormonu üreterek vücuda alınan yiyeceklerin enerjiye dönüşüm hızlarını belirler. Kişinin canlı ve enerjik olma durumu, zayıf ya da kilolu olma durumları üzerinde de etkilidir. Tiroid bezinin aşırı çalışması (Bkz. Hipertiroidizm) konsantrasyonda azalma, uykusuzluk, aşırı heyecanlı olma, yorgunluk, sıkıntı durumlarına yol açabilmektedir. Tiroid bezinin yavaş çalışarak az miktarda tiroksin salgılaması (Hipotiroidizm) sürekli yorgunluk, deride kuruluk ve uyuma isteğini beraberinde getirmektedir. Tiroid bezinin gereğinden az çalışması ayrıca iltihaplanmalar, kireçlenme gibi bozukluklara yol açabilir.

HİPOFİZ BEZİ: Fasulye büyüklüğünde olan endokrin bezine ‘’Hipofiz Bezi’’ adı verilir. Beyin tabanında, hipotalamusun altında bir çıkıntı şeklinde uzanan hipofiz bezi hormon üretip salgılayarak vücuttaki denge durumunu (Bkz. Homeostatis) düzenler. Hipofizin ön kısmı bütün iç salgı bezlerini denetlemektedir bu sebeple “Patron Bez” olarak tanımlanır. Bu bağlamda ön hipofiz, endokrin ve sinir sistemi arasındaki en büyük organizasyon ağını kontrol etmektedir. Salgıladığı büyüme hormonuyla vücudun büyüme hızını ve miktarını denetler. Cücelik, devlik ile ilgili fiziksel durumlar bu bezin çalışmasıyla ilgilidir. Birbirinden farklı işlev gören iki bölümden oluşan hipofiz bezinde arka hipofiz kısmında üretilen hormonlarla ise vücut hücrelerindeki su miktarı ve dolayısıyla kan basıncı düzenlenir. Arka hipofizde üretilen bir diğer hormon olan oksitosine doğum sırasında rahim kasılmalarını ve meme bezlerinin süt üretimini sağlamaktadır.


PARATİROİD BEZLERİ: Tirodin arkasında mercimek şeklinde dört tane küçük bez olup, her bir bez ince bir kapsüle sarılmış şeklinde konumlanan yapıya ‘’Paratiroid Bezi’’ adı verilmektedir. Paratiroid bezleri ‘’Parathormon’’ salgılar. Bu hormonun görevi, kemiklerden kana kalsiyum geçişini ayarlayarak kanın kalsiyum iyonu düzeyini dengede tutmaktır. Kandaki parathormon azaldığında kas spazmları ve seğirmeler, fazla olduğunda ise uyuşukluk ve fiziksel koordinasyonda zayıflıklar görülebilmektedir.

PİNEAL BEZ: Organizmanın gün içerisindeki faaliyet düzeyini ayarlayan yapı ‘’Pineal Bez’’ olarak adlandırılır. Günün doğuşuyla birlikte ışık miktarındaki artış pineal bezin uyarılmasını sağlayarak kana ‘’Melatonin’’ hormonunun salgılanmasının azalmasına neden olmaktadır. Melatonin hormonun salgılanmasının azalması güne başlamak adına organizmayı daha aktif ve canlı kılar. Günün sonunda ışığın azalmasıyla birlikte kana melatonin daha fazla salgılanmaya başlar. Bu noktada organizmanın faaliyet düzeyi azalarak ve pineal bez salgıladığı hormon aracılığıyla vücut ısısını düşürüp organizmanın uykuya hazırlanmasına yardımcı olur. Bu ve buna benzer etkiler güneş ışığının doğrudan pineal bezin üzerine doğmasından ötürü kuş ve sıçan gibi hayvanlarda daha çok görülmektedir. Bu konu ile ilgili bazı araştırmalar güneşin daha az olduğu bölgelerde depresif duygu durumunun kandaki melatonin salgılanması ile ilgili olduğunu iddia etmektedirler.

ADRENAL BEZLER: Böbreklerin üst kısmında bulunan yapıya ‘’Adrenal Bez’’ adı verilmektedir. Böbrek üstü bezler farklı hormonların üretilmesinden sorumludurlar. Bunlardan ilki ‘’Kortizol’’ hormonudur. Bu hormon karaciğerde depolanmış olan şekerin serbest bırakılarak vücudun anında gerekli enerjiye kavuşmasını sağlar. Kortizolün yapay olarak üretilen haline ‘’Kortizon’’ adı verilir ve birçok hastalığın tedavisinde kullanılır. Kortizon kullanımının yan etkileri olduğu bilinmektedir. Böbrek üstü bezler tarafından salgılanan bir diğer hormon olan ‘’Epinefrin’’ organizmanın acil durumlara tepki verebilmesi için önemlidir. Adrenalin olarak da tanımlanan bu hormon kana karıştığında, kalp atışı ve kan basıncını arttırır, sindirimin durmasına, göz bebeklerinin büyümesine, kan dolaşımı içerisine daha çok şekerin karışmasına, gerekiyorsa kanın pıhtılaşmasına ve sempatik sinir sisteminin harekete geçmesine neden olur. Böbrek üstü bezler tarafından üretilen diğer bir hormon ise ‘’Norepinefrin’’ ya da diğer adıyla ‘’Noradrenalin’’ olarak adlandırılırlar. Kan damarlarının büzülmesine yol açarak kan basıncını arttırır. Yaşanılan stres yaratan bir durumla ilgili metabolizmanın baş etme anlamında hazır olmasını sağlar.


GONADLAR: Erkeklerde erbezleri, kadınlarda yumurtalıklar ve az miktarda da böbreküstü bezleri ‘’Erkeklik ve Kadınlık Hormonu’’ olarak bilinen androjen ve östrojen salgılarlar. .Bu iki hormon her iki cinste de bulunur. Fakat erkeklerde ‘’Androjen’’, kadınlarda ‘’Östrojen’’ daha baskındır. Kadınlarda hamilelikte 3 ve 4. aylarda testosteron hormonunun varlığı; fetüsün erkek, yokluğu ise kız olarak gelişmesine yol açacaktır. Testosteron ve diğer androjenler hem erkek hem de kadın yetişkinlerde cinsel ilgi ve cinsel davranışları yönlendirir. Kadınlarda fazla miktarda androjen üretilmesi sesin kalınlaşması, sakalın çıkması ve göğüslerin küçülmesine yol açarken, erkeklerde östrojen artması tam ters bir şekilde sesin incelmesi, sakalın çıkmaması ve göğüslerde büyümeye neden olur. Birçok araştırma testosteronun saldırganlık ve şiddet davranışlarında rol oynadığını göstermektedir. Östrojen, testosteronla ilgilidir fakat saldırganlık davranışlarını etkilememektedir. Daha çok kadınlarda cinsel davranışla ilgili olan östrojen yumurtalıklar alındığında azalır, fakat cinsel ilgi belirgin düzeyde düşüş göstermez. Bunun yanında östrojen; sözel beceriler, algısal hız gerektiren testlerdeki performans artışı, el çabukluğu gibi becerilerle ilgilidir. Bu sebeple kadınlar adet dönemlerinde bu tarz bilişsel görevlerde daha başarılıdırlar. Menopoz döneminden sonra kadınlarda östrojen azaldığından felç ve kalp krizi riski de artmaktadır.

KAYNAK: PSİKOLOJİ TARİHİ KİTABI