FAKTÖR TEORİLERİ - EYSENK’İN KİŞİLİK BOYUTLARI VE CATTELL’İN KİŞİLİK FAKTÖRLERİ TEORİSİ
İnsan davranışlarının incelenmesinde faktörlerin belirlenmesi gerektiğini savunan bu teoriler, geniş örneklem grupları üzerinde yapılan istatistiksel çalışmaların önemine dikkat çekmişlerdir (Yanbastı, 1990).

Faktör analizi yöntemini kullanarak yürüttükleri çalışmalarla, herhangi bir davranış boyutunun hem genel hem de özel faktörleri bulunduğunu varsayan faktör teorisyenleri, her birey için çok sayıda boyutun puanlarını, test, anket, soru listesi, ölçme cetvelleri gibi psikolojik ölçüm araçlarından yararlanarak saptadıkları bu puanları, faktör analizi yöntemiyle birbirleriyle olan ilişkileri açısından inceleyerek, genel, özel ve grup faktörlerini belirledikleri görülmüştür. Elde edilen bu faktörler, davranışın hangi etmenlerden ne oranda etkilendiğini belirlemekte, bu açıdan davranışta sorumlu olan belli başlı faktörler bilimsel olarak tanımlanmış olmaktadır. II. Dünya savaşı sırası ve sonrasında geliştirilen bu teorilerden en önemlileri Eysenk ve Cattell’e ait olanlardır (Yanbastı, 1990).

Eysenk’in Kişilik Boyutları Teorisi

Faktör analizi yöntemiyle kişilik boyutlarını saptayan Eysenk, kişilik teorilerinin çoğunun anlaşılmaz, ölçülmez ve karmaşık kavramlarla örülü olduğunu, önemli olanın az sayıda fakat özenli seçilmiş kişilik boyutları tespit etmek olduğunu iddia etmiştir (Furnham & Heaven, 2002; Pervin & John, 1997; Yanbastı, 1990).

Çalışmalarının temeli Allport’a dayanmakla birlikte, Hippocrat ve Galen’in tipolojisi ve bu konudaki Wundt ve Jung’un gözlemlerinden ve çalışmalarından da etkilenen Eysenk, kişiliği, insanın gerçek veya gizli davranış örüntülerinin tümünü kapsayan, kalıtım ve çevrenin etkileşimi sonucu oluşan bir yapı olarak görmüştür. Kişiliğin zihinsel (zeka), değerlendirici (karakter), duygusal (mizaç) ve somatik (yapı) boyut olmak üzere dört temele dayandığını açıkladığı teorisinde, özellik ve tip kavramlarına da büyük önem vermiştir (Cüceloğlu, 1993; Feldman, 1997; Yanbastı, 1990; Wortman & Loftus, 1988; Saltukoğlu, 2003).

Kişiliği hiyerarşik bir düzende davranışların örgütlenmesi olarak gören Eysenk, davranışları içedönüklük, dışadönüklük, duygusal denge ve dengesizlik olmak üzere dört düzeyde sınıflayarak faktör analizi yöntemini uygulamıştır. Dışadönüklük boyutu, sosyallik, heyecan arama, canlılık, hareketlilik ve baskınlık eğilimleri ile ilgilidir. Duygusal denge boyutu ise, kişinin ne kadar sık altüst olduğuyla ilgilidir. Karamsarlık, anksiyete ve depresyon ne kadar fazla ise, duygusal dengesizlik de o kadar fazla demektir. Buna göre normal ve nevrotik insanların duygusal dengelilik / dengesizlik ve içedönüklük / dışadönüklük olmak üzere iki boyuta ayrıldığını ortaya çıkarmıştır (Cüceloğlu, 1993; Feldman, 1997; Hekimoğlu, 1997; Mischell & Plomin, 1999; Pervin & John, 1997; Uba & Huang, 1999; Wortman & Loftus, 1988; Yanbastı, 1990, Saltukoğlu, 2003).

Buna göre içedönük / dışadönük boyutun sessiz, dikkatli, düşünceli ve ölçülü kişileri içedönük uçta; coşkulu, hareketli, sosyal kişileri ise dışadönük uçta yer almaktadır. Diğer boyutta ise sinirli, hassas, değişken kişiler dengesizlik ucunda yer alırken; sakin, gevşek, güvenilir kişiler dengelilik ucunda değerlendirilmektedir (Hekimoğlu, 1997). Bu iki boyutu birlikte işleyen Eysenk, içedönük duygusal dengeli, dışadönük duygusal dengeli, içedönük duygusal yönden dengeli ve dışadönük duygusal yönden dengesiz (nevrotik) olarak dört tip kişilik yapısı olduğunu ortaya koymuştur (Saltukoğlu, 2003). Buna göre;


a. İçedönük /Duygusal Yönden Dengeli Kişilik Boyutu: Pasif, dikkatli, düşünceli, sakin, denetimli, güvenilir, çabuk değişmeyen kişilik özelliklerini gösterir.

b. Dışadönük /Duygusal Yönden Dengeli Kişilik Boyutu: Sosyal, arkadaş canlısı, konuşkan, kaygısız, canlı, lider, duyarlı kişilik özelliklerini gösterir.

c. İçedönük /Duygusal Yönden Dengesiz Kişilik Boyutu: Sessiz, karamsar, sosyal olmayan, ciddi, katı, kaygılı, çekingen kişilik özelliklerini gösterir.

d. Dışadönük /Duygusal Yönden Dengesiz Kişilik Boyutu: Hareketli, iyimser, atılgan, çabuk değişmeyen, çabuk heyecanlanan, saldırgan, huzursuz kişilik özelliklerini gösterir.

Bu boyutlarda süreklilik olup, bu tanımlar oldukça uç ve belirgin vakalardır. Çoğu insan kişilik özellikleri yönünden uçlarda yer almamakta, orta noktalarda toplanmaktadır. Görüldüğü üzere bu boyutlar hem içe ya da dışa dönük olmaya hem de duygusal yönden dengeli ya da dengesiz olmaya göre değişiklikler gösterir (Saltukoğlu, 2003).

Eysenck bu iki boyutu “Eysenck Kişilik Envanteri (EPQ)” ile değerlendirmiştir. Faktör analizini kullanmakla beraber Cattell’den farklı bir amacı vardır. Çünkü Cattell, faktör analizini boyutları belirlemek üzere, Eysenck ise ölçeklerini düzeltmek, test maddelerinin uygunluğunu sınamak, bir faktöre yüklenmemiş maddeleri tespit etmek ve ölçeklerinin iki faktörü ölçtüğünü kanıtlamak amacıyla kullanmıştır. Buna rağmen hem Cattell hem de Eysenck’in çalışmaları, ortaya koydukları özellik yapıları açısından benzerlikler göstermiştir (Saltukoğlu, 2003).

Eysenck de her süper özellik Cattell’in birincil faktörlerine benzer bir şekilde alt özelliklere ayrılmıştır. Bunlar süper özelliklerin ortaya çıkış biçimleri veya onu oluşturan özgün niteliklerdir. Bu özellikler de alışkanlıklara, alışkanlıklar da özgün davranışlara ayrılır. Eysenck her düzeyin davranışlarda görüldüğüne fakat en önemlisinin tip seviyesi olduğuna inanmıştır (Saltukoğlu, 2003).

Eysenck’in analizinde önemli noktalardan biri, dışadönüklük ve duygusal dengeliliğin sinir sisteminin işleyişi ile ilgili olmasıdır. Diğer bir nokta, psikotiklik diye üçüncü bir boyutun bulunmasıdır. Diğer boyutlar kadar araştırılmayan bu üçüncü boyut da yüksek olanlar düşmanca, kolay yönlendirilen, atılgan ve olağandışı deneyimler arayan kişilerdir (Saltukoğlu, 2003).


Cattell’in Kişilik Faktörleri Teorisi

Çalışmaları Allport’a dayanan Cattell, kişiliği tıpkı onun gibi bir özellikler bütünü olarak tanımlarken, faktör analizine dayalı araştırmalar yapmak gerektiğini ifade etmiş ve yaptığı çalışmalar sonucunda 16 kişilik boyutu saptamıştır (Furnham & Heaven, 2002; Pervin & John, 1997; Özbatağ, 1983; Yanbastı, 1990; Saltukoğlu, 2003).

Kişiliği, insanın belirli bir ortamda ne yapacağını belirleyen faktörler bütünü olarak kabul eden Cattell, kişiliğin her türlü gözlenen ve gözlenmeyen davranışlar bütününü kapsadığını iddia etmiştir (Yanbastı, 1990).

Kişilik yapısında bazı katmanların bulunduğunu varsayan Cattell, bunları özellik, erg, metaerg, benlik ve özel denklem kavramlarıyla açıklamaya çalışmıştır (Yanbastı, 1990). Buna göre:

1. Özellik

Kişilik yapısında yer alan, davranışlara yön veren, devamlılık ve düzen getiren eğilimlerdir. Bütün insanlarda ortak olabildikleri gibi kişiye özgü de olabilen bu özellikler kaynak, dinamik ve yüzey özellikleri şeklinde bulunmaktadırlar. Bu doğrultuda;

a.Kaynak Özelikler: Kişiliğin temel özelliklerini oluşturan yapılar

b. Yüzey Özelikler: Kaynak özelliklerin birbirleriyle olan ilişkilerinden doğan özellikler

c. Dinamik Özelikler: Kişiyi bir hedefe götüren harekete yönelik olma özellikleri (Feldman, 1997; Mischell & Plomin, 1999; Pervin & John, 1997; Uba & Huang, 1999; Yanbastı, 1990).

2. Erg

Kalıtımdan getirilen ve yaşam boyunca şekillenen fiziksel eğilimleri, becerileri, dikkat, algı ve öğrenme yeteneklerini içeren dinamik özellikler

3. Metaerg

Deneyimsel ve sosyo- kültürel faktörleri içeren, çevre tarafından şekillendirilen dinamik kaynak özelliklerdir. Tutum, ilgi, ve sentimentler en önemli metaerglerdir.

4. Sentiment

Belirli bir olaya ve nesneye yönelen bireyin durum karşısında gösterdiği eğilimleri içeren dinamik özellik yapılarıdır. Özel ilgi alanları, iş ve hobi seçimi, din, vatanseverlik, süperego yapısı ve benlik algılayışı sentimentler arasında sayılabilir.

Buraya kadar sayılan tüm özellikler dinamik özellikler olup birbirlerine bağlıdır. Özel denklem ise, bütün özellik, erg, metaerg ve sentimentlerin her insanda olduğu oranı belirtmeye çalışan sayısal bir denklemdir.

Tüm bilgilerin ışığında, kişilik gelişimini Freud’un kuramını öğrenme kuramıyla birleştirerek açıklamaya çalışan Cattell, kişilik gelişiminin yaş dönemleri takip ederek oluştuğunu ileri sürmüştür. Gelişimi, erglerin değişmesi, metaerglerin ayrıntılaşması ve benlik yapısının giderek örgütlenmesi sonucu oluştuğunu savunmuştur. Sürekli tercihler yaparak gelişen öğrenme davranışının amacının kişilik gelişimini sağlamak olduğunu ileri sürerek, kişilik gelişiminde çevrenin öğrenmeyi etkilemesi açısından son derece önemli olduğunu vurgulamıştır (Yanbastı, 1990).

Birçok teorisyen gibi aileyi çevre etmenleri içinde en önemli faktör olarak görürken, okul, iş, akran grupları yanı sıra din, politika hatta ülke ilişkilerinin araştırılmasıyla kişiyi tanımanın daha isabetli olacağını savunmuştur (Yanbastı, 1990).


KAYNAKÇA
Cüceloğlu, Doğan (1993). İnsan ve Davranışı. İstanbul: Remzi Kitabevi.

Feldman,Robert (1997). Essentials of Understanding Psychology. Third Ed. USA: The Mc Graw-Hill Companies,İnc.

Furnham, Adrian & Heaven, Patrick (2002). Personality and Social Behaviour. New York: Arnold.

Hekimoğlu, Esin (1997). HSPQ (High School Personality Questionnaire) Kişilik Envanterinin Türkçe’ye Adaptasyonu İç Tutarlılık ve Güvenirlik Test-Tekrar Test Çalışması. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Ü Üniversitesi. Eğitim Bilimleri Ana Bilim Dalı.

Mischel, Walter & Plomin, Robert (1999). Introduction to Personality. Sixth Ed. New York: Harcourt Brace College Publishers.

Özbatağ, Lütfi (1983). Psikolojide İlk Adım. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri.

Pervin, Lawrence A. & John, Oliver P. (1997). Personality Theoriy and Research. John Wiley & Sons, Inc.

Saltukoğlu, Gaye. (2003). Haliç Üniversitesi Kişilik Kuramları Ders Notları.

Uba, Laura & Huang, Karen (1999). Psychology. U.S.A: An imprint of Addison Wesley Longman, İnc.

Wortman, Camille B. & Loftus, Elizabeth F. (1988). Psychology. Third Edition. New York: Alfred A. Knopf, İnc.

Yanbastı, Gülgün (1990). Kişilik Kuramları. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 53 İzmir: Ege Üniversitesi Basım Evi...alıntı