Ömrü altı asırdan fazla sürmüş ve üç kıtaya yayılmış bir cihan devleti olan Devlet-i Aliyye'den milyonlarca belgenin kalmış olması şaşırtıcı değildir. Ne yazık ki bu büyük mirasın sahipleri olarak biz halihazırda onu hakkıyla değerlendirebilmiş değiliz. Bunun biraz Türkiyedeki ilmi hayatın koparılan bütün gürültüye rağmen bilimsel ve nesnel olmamasıyla, daha açık söyleyişiyle ideolojik olmasıyla, biraz da cumhuriyetimizin kuruluşuyla beraber yeni Türk hafleri tanımlamasıyla Latin alfabesinin benimsenmesinin ve böylece Arap harfleriyle el yazması olarak bize intikal eden Osmanlı evrakının okunmasının gitgide bir uzmanlık halini almış olmasının da rolü vardır. Bu iki sebep büyük arşiv mirasımızdan hakkıyla istifade etmeyi zorlaştırmıştır. Buna bizim insanımızın iş yapmaktaki ciddiyetsizliğimizi de eklememiz gerekir. Yoksa iyi bir planlama ile alfabe değişikliğinin ortaya çıkardığı engel büyük ölçüde aşılabilirdi.
Bugün Osmanlı Devleti'nden kalan arşiv malzemesinin bir kısmı Başbakanlık Osmanlı Arşivinde (BOA) araştırmacılara sunulmaktadır. Bunun yanında Topkapı Sarayı Arşivi'nde bizzat padişahlardan intikal eden çok kıymetli arşiv malzemesi saklanmaktadır. İstanbul Müftülüğü Şeriyye Sicilleri Arşivi de kadı mahkemeleri kayıtlarının (şeriyye sicilleri) yanısıra yakında araştırmacılara açılacak olan Meşihat evrakıyla da temayüz etmiştir. Ayrıca Ankara'daki Milli Kütüphane'de de özellikle taşra şer'iyye sicillerinin muhafaza altına alındığı belirtilmelidir. Yine Ankara'da Tapu Kadastro Genel Müdürlüğünde ciddi arşiv malzemesi vardır. Bunlardan başka bazı resmi kuruluş ve bu arada özel ellerde de arşiv malzemelerinin bulunmuş olması muhtemeldir.
Yurt içindeki bu evrakın yanında bir zamanlar Osmanlı ülkesinin bir parçasını oluşturmuş ve şimdi artık bağımsız olmuş devletlerin hudutları içinde de önemli arşiv malzemesi vardır. Bunlar başta Bulgaristan, Mısır, eski Yugoslavya ülkeleri olarak belirlenebilirler. Venedik arşivinin de Osmanlılarla sıkı münasebetleri nazara alındığında bizim için hakikaten mühim bir araştırma yeri olduğu not edilmelidir.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nin Barındırdığı Malzeme Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı bir süreden beri arşivle ilgili kitaplar yayınlamaktadır. Bunların beşincisi olan xxvı+634 sayfalık Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi (Ankara 1992) bu arşivin tanınmasında önemli bir hizmeti yerine getirmiştir. Giriş bölümünde Osmanlı Devleti merkez teşkilatı Tanzimat öncesi dönem XVIII. yüzyıla kadar olan dönem a) Divan-ı hümayun ve kalemleri b. Bâb-ı defteri ve kalemleri c. Defterhane ve kalemleri; XVIII. yüzyıldan Tanzimata kadar olan dönem a. Bâb-ı Asafî ve kalemleri b. Bâb-ı defterî ve kalemleri; Tanzimat sonrası dönem ise 1. Bâb-ı âlî ve teşkilatı ve diğer nezaretler başlıkları altında verilmiştir.
Rehberin Giriş bölümünde ayrıca Osmanlı Devletinde arşivcilik ve Cumhuriyet devri arşivciliği hakkında özet bilgiler verilmiştir.
Rehberimizin birinci bölümünde Osmanlı arşivindeki defter tasnifleri verilmiştir. Ilk olarak Divan-ı Hümayun, Bâb-ı Asafi, Bâb-ı ali ve Defterhane Defterleri, sonra Bâb-ı Defterî ve Maliye Nezareti Defterleri, son olarak da Diğer Defter Tasnifleri genel başlığı altında arşivdeki defterler hakkında bilgiler sunulmuştur. Divan-ı Hümayun Defterleri yedi kalem altında bölümlenmiştir ancak bunların da alt-bölümleri vardır. Mesela bunlardan birinicisi olan Divan veya Beylikçi Kalemi Defterleri de Ahkam Defterleri, Atik Şikayet Defterleri, Divan memurlarına ait sicil ve künye defterleri, Gayrimüslim cemaatlere ait defterler, mühimme defterleri vs. adları altında tam 32 çeşit defter ismi sayılmaktadır. Ikinci bölümde Ruus Defterleri, üçüncüde Divan-ı Hümayun taphvil (nişan) kalemi defterleri, dördüncüsü Divan-ı Hümayun Amedi Kalemi Defterleri, beşincisi Divan-ı Hümayun teşrifat kalemi defterleri, altıncısı Divan-ı Hümayun çavuşbaşılık defterleri, ve sonuncusu Divan-ı Hümayunun diğer defterleri başlığı altında öbeklendirilmişlerdir. Bu defter çeşitleri çok fazladır biz bir fikir vermesi bakımından Divan-ı Hümayun Defterlerinin bir kısmının isimlerini zikretmekle iktifa ediyoruz.
Arşivin defterler dışında ihtiva ettiği diğer malzeme Tanzimat öncesi merkez evrakı Divan-ı Hümayun ve Bâb-ı Asafi belgelerinden oluşmaktadır. Tanzimat sonrası evrakı ise iradeler, Bâb-ı ali belgeleri, Yıldız Belgeleri, Dahiliye Vekaleti belgeleri, Rumeli müfettişliği evrakı, hatt-ı hümayun, Ali Emiri Tasnifi, Ibnülemin Tasnifi, Cevdet Tasnifi, vakfiyeler tasnifi, müzehheb fermanlar tasnifi, Milli emlaktan devralınan defter ve vesikalardan meydana gelmiştir. Ayrıca BOA’da haritalar, plan, proje ve krokiler, albümler ve fotoğraflar da saklanmaktadır.
Bu malzeme Türkiye tarihinin bütün yönleriyle ortaya çıkarılması bakımından en önemli bir evrak hazinesidir. Bu tespit Osmanlı devletinin vaktiyle bir parçasıyken bugün bağımsız olmuş devletler için de tekrarlanabilir. Ayrıca son zamanlarda gittikçe önem kazanan yerel tarih çalışmaları, bu bağlamda şehir tarihi çalışmaları ve hatta daha küçük ölçekli araştırmalar (kasaba ve köy tarihleri, bazı mimari yapı, köprü vs) için de Osmanlı arşivi tükenmez bir hazine hususiyeti taşımaktadır. Son zamanlarda ülkemizde bazı üniversite bünyelerinde açılan arşivcilik yüksek okulları sevindiricidir. Buralarda sadece eski belgeleri okumak üzere genç arşivbilimciler yetiştirilmemekte, bazı özel ve kamu kuruluşlarında arşiv uzmanı olarak ihtiyacı hissedilen elemanlar da eğitilmektedir.