Çevrimdışı

GİRİŞ

Elektronik devlet; demokrasi, katılımcı yönetim, halkın daha iyi yönetilme ve daha etkin hizmet alma taleplerinin sonucu olarak bilgi teknolojilerinin gelişim sürecinin getirdiği değişim ile ortaya çıkmış yeni devlet anlayışının ifadesidir. Gelişen bilgi ve iletişim teknolojileri giderek ekonomik ve sosyal hayatın vazgeçilmez bir parçası olmaktadır. Bilgi teknolojilerindeki değişim, bilgiye erişim ve paylaşımı konularında sınır tanımaz bir hal almıştır. Bu sebeple, bilgiyi etkin şekilde kullanan toplumlar daha iyi yönetilebilmekte, sahip oldukları bilgiyi kullanarak ekonomik ve sosyal yönden daha hızlı ve etkin kararlar alarak toplumun refah seviyesinin daha hızlı yükselmesini sağlamaktadırlar. . Bilgi, ekonominin başlıca hammaddeleri ve en önemli ürünleri haline gelmiş bulunmaktadır. Günümüzde zenginlik yaratmak için gerek duyulan sermaye varlıkları arazilerin, bedene dayalı emeklerin, imalat aletlerinin ve hatta fabrikaların yerini bilgi almış durumdadır. Sanayi toplumuda ön planda olan “maddi” ürünlerin üretimi yerine, bilgi toplumunda, bilişim teknolojileri sayesinde bilgi üretimi önem kazanmaktadır. Böylece, bilgi teknolojileri ekonomiyi bilgi ekonomisine dönüştürmüştür. Akıllı kartlardan akıllılı radyo-tv, ev, araba ve yollara kadar bir seri yenilik yaşanmış ve yaşanmaya devam edecektir. Ekonomik değer yaratmanın temeli artık bilgidir. Ekonomisini bilginin gücüne dayandıran bilgi toplumları bilgi ve iletişim teknolojilerinin vasıtasıyla karar alma sürecini basitleştirip kısaltarak, daha hızlı, daha açık daha doğru ve daha az maliyetli etkin bir devlet yapısının temellerini atmışlardır.

 

Çevrimdışı

TÜRKİYE’DE ve DÜNYADA E-DEVLET UYGULAMALARI


Bilgi toplumunda bilgi, hem kişisel bir kaynak olarak, hem de ekonomik bir kaynak olarak değendirilmektedir. Bilgi, nitelikli, sosyal ve ekonomik sonuçlar getirebilecek bilgidir. Bu tarz bir bilginin oluşumunu sağlayacak ve bu bilgiyi kullanarak üretime dönüştürecek olan ise insandır. Bilgi toplumunun merkezinde ise insan vardır. Bilgi ve onun kullanıcısı insan, 21. yüzyılın en önemli kaynağı konumundadır. Bilgi toplumu, insiyatif kullanabilen, araştırmacı, katılımcı, iletişim becerisi olan, sorumluluk sahibi ve gündemi belirleme yeteneğine sahip bireylerin oluşturduğu toplumdur. Bu açıdan bilgi toplumuna giden yolda ihtiyaç duyulan bilişim kültürüne sahip, bilgi teknolojilerini etkin bir şekilde kullanarak bilginin üretilmesi, değerlendirilmesi paylaşımı ve koordinasyonunu sağlayan bireylerdir.

Mevcut bilgiler ışığında bilgi toplumu giden yolda Türkiye’yi değerlendirecek olursak; Türkiye, bu yolda daha tam anlamıyla bireylerini (vatandaşlarını) bilişim teknolojileri ile donatamamış, kamu kurum ve kuruluşlarında sunulan hizmetlerin kalitesini arttırmak amacıyla insan faktörünü iyileştirmek için eğitmemiş, idari açıdan bu sürece liderlik edebilecek yöneticiler yetiştirememiş ve hepsinden önemlisi ardında durulacak bir vizyon ve bu vizyonu destekleyecek strateji ve mekanizmalara sahip olmadı. Bu konuda geç kalmış olduğunu söyleyebiliriz. Bu açıdan Türkiye’nin bilgi toplumu olması yolunda önünde önemli engeller yer almaktadır. Bilgi toplumunun bilgi ve insan odaklı bir toplum olması hasabiyle bilgiyi üretebilecek ve kullanabilecek insan gücüne ihtiyaç duymaktadır. Fakat ne yazık ki Türkiye gibi ülkeler hala gelişmişliği yada başarıyı kişi başına düşen milli gelirle ölçme noktasındayken, dünyada gelişmişlik düzeyini belirlemede, “dijital uçurum” olarak tanımlanan ve tamamen bilgiye ulaşabilme yeteneği ve gücüyle ölçülebilen bir sisteme doğru geçilmektedir. Bu açıdan bireylerin değişime ayak uydurabilmeleri için öncelikle gelişmeleri, en azından “bilgisayar okur-yazarlığı” olarak tanımladığımız yeteneğe sahip olmaları gerekmektedir.

Bilgi çağını yakalama arzusunda olan, Türkiye gibi ülkeler için hızlı karar alma süreçleri, siyasal istikrar ve gerektiğinde risk alabilen liderlerin mevcudiyeti çok önem arz etmektedir. Çünkü bu tip ülkelerde bilgi teknolojileri alanında gelişim öncelikle bir kaynak sorunundan çok bir vizyon ve liderlik sorunu olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye’de internet kullanımının yaygın olmaması, evlerdeki kişisel bilgisayar sayısının azlığı, işletmelerin sınırlı miktardaki bilgisayar kullanımı en önemli engel olarak önümüzdedir. Türkiye genelinde bir seferberlik başlatılarak her bir evin, işletmenin ve kurumun bilgi ve iletişim teknolojileri ile donatılması ve bireylerin temel anlamda bilgisayar-okur yazarlığının önündeki engeller kaldırılarak e-Türkiye olma yolunda her bir kamu kurumuna, her bir işletmeye ve her bir bireye bir vizyon belirlemeli ve bu çalışmalara liderlik edebilecek bilişim kültürüne sahip bireyler yetiştirmelidir.

e-Türkiye yolunda öncelikle Türkiye’de yer alan bireylerin her birinin e-birey olabilmesi için gerekli altyapı ve çalışmaların yapılması gerekmektedir. Bu bakımdan e-devlete giden yol e-kurumlardan, bu kurumlarda görev alan e-memurlardan, e-ticaret ile sanal aleme taşınan işletmelerden ve bu hizmeti talep edecek e-bireylerden geçmektedir. Fakat ne yazıktır ki bu topluma yön vermesi gereken k----- yer alan bürokratların bir çoğu, üniversitelerimizde yer alan akademisyenlerin büyük bir kısmı, işletmelerimizde yer alan yöneticilerimizin çoğu bilgi teknolojileri açısından yeterli imkanlara sahip oldukları halde e-birey olamamışlardır. Doğal olarakta vatandaşımızın bu konuda bir ilerleme göstermesi beklenemez. e-Türkiye meselesi, kamunun büyük bir kısmında, üniversitelerin tamamında ve işletmelerin çoğunluğunda bilgi teknolojileri adına her türlü imkanın bulunması veya gerekli altyapının kolaylıkla sağlanabilmesinden ötürü kaynaktan çok liderlik ve vizyon sorunu olarak gene karşımıza çıkmaktadır. Bu birimlerde mevcut bilgi teknolojilerini ve donanımlarını etkili bir şekilde kullanabilecek yada bu kurumlara ve işletmelere bu yönde ışık tutabilecek yetişmiş bireylerin sayısının azlığı ve bu kişilerin yönetici ve idarecilerinin bilgisizlik ve ilgisizliklerinden ötürü göstermiş oldukları aktif yada pasif direniş sonucunda sistemin tıkanması ile sonuçlanmaktadır.

 

Çevrimdışı

Başta verdiğimiz e-devlet tanımının ışığında, e-devlet gelişen bilgi ve iletişim teknolojilerinin etkisiyle bireyleri talepkar olması sonucunda ortaya çıkan bir modelin ürünüydü. Şu an mevcut teknolojiler ülkemizin elektronik devlet yapısına geçmesi açısından fazlası ile yeterlidir. Fakat bu geçiş sürecini sağlayabilecek ne vizyon sahibi liderler, ne de bu sürece strateji geliştirebilecek bilgi teknolojileri ile donatılmış akademisyenler, ne de bu yapıyı kurgulayıp oluşturabilecek mekanizmaları yer almaktadır. Bunun da ötesinde dışarıdan mükemmel bir e-devlet modeli getirilip kurulsa bile bunu kullanabilecek ne yetişmiş bireyimiz ne de yeterli araç, gereç ve alta yapımız yer almaktadır. Günümüzde tam anlamıyla otomatikleşmiş gibi görünen işlemler bile çeşitli safhalarda insan çabasına, kavrayışına yada yorumuna ihtiyaç duymaktadır. İşlenecek verinin toplanması, işleme sürecinin tasarımı, çıktılarının değerlendirilmesi ve nihayet karar aşamasında yorum ve karar süreci, en az bilginin kendisi kadar ve hatta bazı durumlarda bilginin kendisinden daha fazla önemli olabilmektedir.

E-devlet sürecinde işlemlerin elektronik ortama taşınmasında bilgi ve iletişim teknolojileri aslında sadece bir araçtır. Bu noktada temel hedef bilgi işleme kapasitesi yüksek , acil karar alabilen ve ihtiyaçlara hızla cevap verebilen devlet yapısının oluşturulmasıdır. Bu hedefin gerekleşmesi için öncelikle idari yapının değişime uğraması ve kamu kuruluşlarında sunulan hizmetin kalitesinin artması için burada çalışan bireylerin yeni devlet yapısında görev alabilecek hale getirilebilmesi için bilgi ve iletişim teknolojileri ile donatılarak eğitilmesi gerekmektedir. Bunun yanında sistemin kullanıcı ve müşterisi rolündeki vatandaşların ise başlatılacak bir seferberlikle bilgisayar okur-yazarlığının arttırılması, bilinçlendirilerek sisteme güven duymaları sağlanmalı, gerekli araç ve gereçleri alabilmeleri içindesteklenmelidirler. Böylece bireylerin toplumsal süreçlerde katılımcılığının artması, daha hızlı işleyen bir demokratik yapının oluşturulması ve sürdürülmesi sağlanacaktır. Yerel ve ulusal içerikli kararlara katılan birey, sorunların hızlı ve kolay bir biçimde çözülmesinde etkin rol oynayacaktır. Katılımcı demokrasiye giriş en basit yolu ise bireyi internet ortamına taşımakla olacaktır.

Singapur ONE projesi e-devlet yapılanması açısından çok güzel bir örnektir. Singapur hükümeti e-devlete geçişi hızlandırmak ve bürakrasiyi ortadan kaldırmak için vatandaşlarını teşvik etmek amacıyla gelir düzeyi düşük olanlara uygun fiyatlı bilgisayar alma imkanı sunarken, yaşlılarada ücretsiz eğitim vermektedir. Çocuklar için ise ilkokul seviyesinden itibaren yetiştirerek bilişim teknolojileri ile donatılmasını hedeflemektedir. Singapur ONE projesi ile yetkililer çok iyi bir noktaya değinerek bireylerdeki değişimin bi gecede gerçekleşmeyeceğini belirterek; elektronik dönüşümün yanında zihinsel dönüşüm içinde alt yapı oluşturmuşlardır.

Bireylerin gelişinin öneminden sonra e-devlete geçiş sürecinde kamuyu ele alacak olursak; Öncelikle ülkenin beyni konumlarındaki üniversitelerde yer alan akademisyen, araştırmacı ve öğrencilerin çalışmalarında etkin bir şekilde interneti kullanmaları için gerekli alt yapının oluşturulması ve bu teknolojiyi etkin olarak kullanamayanlara gerekli eğitimlerin verilmesi için hizmet birimlerinin oluşturulması gerekmektedir. Diğer kamu kuruluşları için, bu kurumlarda yer alan bürokrat, yönetici ve çalışanlara yönelik bilişim kültürüne adapte edecek eğitim programları uygulanmalıdır. Çünkü, bu konuda yeterli bilgi potansiyeline sahip olmayan bürokrat, yönetici, idareci ve çalışanlar konu ile ilgisiz kalmakta, zaman zaman aktif yada pasif direniş göstererek sistemi tıkamaktadırlar.

Bu açıdan ele alındığında kamuyu modernize etme yolunda iki anahtar unsur söz konusudur. Bunlar; güçlü ve açık liderlik ile bilgi ve iletişim teknolojilerinin stratejik kullanılmasıdır. Değindiğimiz konulardan da anlaşıldığı üzere, Türkiye’nin bilgi toplumu haline gelmesi ile birlikte diğer sorunlarını da aşması, yeniden yapılanması, gelişip kalkınması ve bilgiyi üreten ve etkin kullanan bir ülke olması çok daha kolay olacaktır. Son olarak şunu belirtmekte fayda var; Bilgi toplumunda esas olan insandır. Eğitim ve öğretim yaklaşımımızı gerekli şekilde değiştirmezsek tünelin sonunda görünen ışık bize doğru yaklaşmakta olan bir trenin ışığı olabilir.

E-devlet kavramı değişik kişi ve gruplara değişik şeyler ifade etmektedir. Örneğin Perri 6 (2001: 7) e-devlet kavramını elektronik ortamda kamu hizmeti sunumu, elektronik demokrasi ve elektronik yönetişim olmak üzere üç değişik boyutta tanımlamaktadır. Tüm bunlara ek olarak teknolojinin baş döndürücü hızdaki değişimi e-devlet kavramının tam olarak anlaşılmasına, bu alandaki kuram ve uygulamaların sınırlamalarını ve yarattığı fırsatları tam anlamıyla kavramamıza fırsat bırakmamaktadır (Prins, 2001: 1). Bu nedenledir ki e-devleti sadece şeffaflık, karşılıklı etkileşim, katılım gibi belirli bir alandaki uygulamasına dayanarak tanımlama çabaları yaygınlık kazanmaktadır. Örneğin, ABD Enerji Bakanlığındaki elektronik bilgi akışını inceledikleri çalışmalarında Whitson ve Davis (2001: 79) e-devleti sadece maliyet üzerine yaptığı olumlu etki çerçevesinde tanımlamışlardır.
Üçüncü ve son olarak, e-devlet kavramı için anlamlı bir içeriğin yanı sıra “bilgi yönetimi” veya “bilgi toplumu” kavramları gibi moda bir kavram olmanın beraberinde getirdiği olduğundan kapsamlı ve önemli görünme durumu da sözkonusudur. Bu tür bir ‘kavramsal kofluk’ e-devlet uygulamalarından insanların beklentilerini gerçekçi ölçülerin yukarısına çekmekte ve bu kavramın sırf moda olduğu için tartışılması ve uygulanması gibi bir durum ortaya çıkartmaktadır. Öte yandan, moda bir kavram olmanın kişi ve kurumları daha kolayca harekete geçirme anlamında olumlu bir yönü de vardır.
Aslına bakılırsa e-devleti günümüzün moda yönetimbilim kavramı olarak gören bakış açısı, e-devlet faaliyetlerini gerçek bir ihtiyaçtan doğan ve bu ihtiyaçla ilgili sorunlara çözüm getiren bir süreç olarak gören bakış açısının alternatifi değil, tamamlayıcısı olabilir. Örneğin Yıldız (2003) çeşitli bakanlıklarda gerçekleştirdiği ve toplam on e-devlet projesinin çalışanları ve bu projelerin yoneticisi olan ve/veya projeler hakkında bilgi sahibi 30 küsur bilişim sektörü üyesi ile yaptığı görüşmelerin ve topladığı kaynakların analizinin sonucunda e-devlet projelerinin ulusal ve kurumsal ihtiyaçlara yanıt vermenin yanısıra Avrupa Birliği ile bütünleşme, kurumlararası rekabet veya son teknolojiyi kullanma kaygısı gibi kısmen sembolik nedenlerle de gerçekleştirildiği sonucuna varmıştır.

 

Çevrimdışı

E-devletin ne olduğu kadar ne olmadığını tanımlamak da önemlidir: Günümüzde henüz evrilmekte ve içeriğini aramakta olan bir konu olan e-devlet ile e-ticaret, e-demokrasi gibi kavramların farklılıklarını tanımlamakta yarar vardır. Örneğin, e-ticaret daha çok özel sektör kuruluşlarının kendi aralarındaki ve müşterileriyle aralarındaki ticari faaliyetleri kapsarken, kamu kurumlarının özel sektör kuruluşlarıyla aralarındaki ticari faaliyetler, hem e-devletin hem de e-ticaretin kapsama alanına giren bir altküme oluşturmaktadırlar. Aynı şekilde e-demokrasi bilgi ve iletişim teknolojilerinin politik alana yansımalarını, e-devlet ise yönetim alanına yansımalarını değerlendirmekle beraber, aradaki ayrım her zaman çok net olmamaktadır.
E-devlet uygulamaları sadece devletin bilgi ve hizmet verdiği kanalları değiştiriyor gibi görünse de değişim çok daha derindir. Bu bağlamda e-devlet kavramını, kamu yönetimi yazınına son çeyrek yüzyılda giren müşteri/ vatandaş memnuniyeti, toplam kalite yönetimi, ağlar ve birlikler (networks and associations) gibi dönüştürücü kavramlardan biri olarak değerlendirmek yerinde olacaktır. Diğer bir deyişle e-devlet, vatandaşı ön plana çıkaran ve merkezi bir konuma yerleştiren, kamu çalışanını verdiği bilgi ve hizmetin kalitesinden sorumlu tutan, kamu görevlisinin performansını ölçen, iyi performansı ödüllendiren ve yetersiz performansı iyileştirmeye çalışan, kamu hizmeti sürecini sadece kamu kurum ve kuruluşlarının olanakları ile sınırlı görmeyip bu sürece özel sektör ve sivil toplum kuruluşlarını da dahil etme gayretinde olan bir yaklaşımdır.
Son olarak belirtmek gerekir ki, e-devlet uygulamaları klasik devlet uygulamalarının alternatifi veya tamamlayıcısı olabilir. Alternatif olarak ortaya çıktığı durumlarda kamu yönetiminin işleyişi niteliksel ve niceliksel olarak değişecektir. Örneğin kişilerin nüfus bilgilerinin kağıt üzerinde değil sadece sanal ortamda yürüdüğü bir sistemde ne eskisi kadar çok sayıda yerel nüfus idaresine, ne bu idarelerde çalışacak çok miktarda kamu çalışanına, ne de bilgiyi devletin bir kurumundan alıp diğer kurumuna verme amaçlı uzun yazışmalara (ve geciklemelere) gerek kalacaktır. Tamamlayısı olduğu durumlarda ise aynı kamu bilgi veya hizmeti hem yüzyüze ve hem de sanal ortamda eş zamanlı sunulabilecektir. Örneğin, devlet ihalelerinin duyurularının ve sonuçlarının İnternet ortamında ilan edilmesi diğer birçok ilan yolu (yazılı, görsel ve işitsel medya, vb.) arasında sadece bir tanesidir. Yine benzer şekilde vatandaşların e-posta yoluyla kamu çalışanlarıyla kurdukları bağlantı, telefon, dilekçe, faks gibi diğer kanallara eklenmiş başka bir kanaldır sadece.
E-Devleti Ortaya Çıkaran Gelişmeler
E-devlet kuram ve uygulamalarına kaynaklık eden etmenler kısaca üçe ayrılabilir: Çevresel, yönetsel, politik. Çevresel etmenler dünya ekonomisinin giderek üretim odaklı olmaktan çıkıp bilgi odaklı hale gelmesidir (Büke, 2001: 2; Toffler, 1981). Diğer bir deyişle, dünyanın gelişmiş ekonomilerinin lokomotifi giderek metaya dayalı değil bilgiye dayalı üretim haline gelmektedir. Ayrıca bilgisayarların işletim sistemlerinin kapasitesi gibi bilgi ve iletişim alanında meydana gelen gelişmeler ile İnternet teknolojisinin tüm dünyada yaygınlık kazanması da e-devlet sürecinin önünü açmıştır.
Yönetsel etkenler vatandaşlardan gelen ve özel sektördeki sanal bilgi ve hizmet sunumunun yarattığı beğeni ile beslenen kolaylık, hız, ucuzluk ve şeffalık talepleridir. Örneğin, banka işlemlerini İnternet ortamında haftanın yedi günü, günün 24 saati yapabilen bir kişi benzer bir hizmet standardını devlet örgütlerinden de talep etmektedir.
Politik olarak da şeffaf ve hesap verir hale gelen devletlerin halkın siyasi alana katılım ve güvenini artırdığını gözlemlemek olanaklıdır. Ayrıca ABD’deki Reinventing Government (Devleti Yeniden Yaratma; Osborne ve Gaebler, 1993), National Performance Review (Ulusal Performans Denetimi) türü devletin daha müşteri-odaklı hizmet vermesi, daha etkin, şeffaf, hesap verir bicimde calışması odaklı yönetsel reform calışmaları da e-devlete geçişte gerekli olan zihni hazırlığı sağlamıştır (Fountain ve Osorio-Urzua, 2001: 264-265).
Bu noktada yönetsel ve politik etmenlerin temelini oluşturan ve çevresel etmeni şekillendiren son 30 yılın “yönetim reformu- yeni kamu yönetimi” (YKY) hareketinin de e-devlet kuram ve uygulamasına büyük ölçüde temel oluşturduğunu belirtmek gereklidir. Bu makalenin de bir parçası olduğu elinizdeki kitabın ayrı bir bölümünde “yönetim reformu- yeni kamu yönetimi” derinlemesine anlatıldığı için bu makalede YKY ile e-devlet kavramının çakısma noktalarının vurgulanması ile yetinilecektir:
İlk olarak, birçok kamu kuruluşundaki katı bürokratik yapı ve vatandaşların ihtiyaçlarına hızlı ve etkin olarak cevap verme konusundaki yetersizlikler yönetim reformcularını alternatif arayışlar içine itmiştir (Kettl, 1997: 460; Toonen, 2001: 188) Devleti daha iyi çalışır ve vatandaşa hesap verir hale getirmek olarak özetlenebilecek bu yaklaşım e-devlet hareketinin de önemli yapı taşlarından biridir.
İkinci olarak, 1973’deki petrol krizi ile başlayan süreç sonucunda ortaya çıkan mali kriz ortamı dünya ekonomisinin yapısı ile birlikte refah devleti uygulamasını da kademeli olarak erozyona uğratmıştır (Toonen, 2001: 187). Kamu kaynaklarının azaldığı böyle bir ortamda “az kaynak ile çok iş yapmak” düsturu hem YKY hem de e-devlet söylemlerinde kendine önemli bir yer edinmiştir.
Üçüncü olarak, giderek daha rekabetçi olmaya başlayan küresel pazarlar, kamu yönetimi reformu vasıtasıyla daha rekabetçi bir toplum ve işgücü yaratmayı gerektirmiştir (Ingraham, 1997). Daha iyi yetişmiş bir işgücünün küresel rekabette yaratacağı avantaj e-devlet söyleminin de önemli bir parçasını oluşturmaktadır.Örneğin E-Avrupa projesinin önemli vurgularından biri de “insanlara yatırım yaparak yeteneklerini geliştirmek”tir (E-Europe+ 2003, 2001: 2).
Dördüncü olarak, Kettl (1998: vii) YKY hareketinin vatandaşın devlete karşı aşınmış güvenini tazeleme yolunda; bütçe, performans ve güven açıklarını kapatmakta bir araç olduğunu iddia etmektedir. Benzer bir şekilde e-devlet kavramı da bütçe, performans ve güven açıklarını kapatıcı bir çözüm olarak ortaya atılmaktadır (Nye, 2002).
Vurgulanmasi gereken besinci nokta YKY hareketinin önemli bir kısmının sembolik politikalardan ibaret olduğudur. Nasreddin Hoca’nın “Dostlar alışverişte görsün” sözü ile özetlediği bu davranış türü, sorun çözmekten ziyade, sorunların çözülmesi için çaba harcandığını göstermeye çalışan bir tavrı (Goodsell, 1997) tanımlamaktadır. Toonen

 

Çevrimdışı

(2001: 184) aynı sembolik politikalar demetinin e-devlet kavramı içinde de bulunduğunu iddia etmektedir.
YKY hareketi ve e-devlet kavramı arasındaki ilişkinin incelenmesindeki en son noktayı e-devlet uygulamasının kamu yönetiminde teknoloji kullanımı yoluyla reform yapılması girişimlerinin günümüzdeki son halkası olup olmadığının incelenmesi teşkil etmektedir. Beniger (1986: 434- 435) e-devlet kavramının ortaya çıkmasından on yıl kadar önce yaptığı analizinde, teknolojinin tarih boyunca madde ve enerjiyi işleme süreçlerinin kontrolu için kullanıldığı, kontrol zorlaştıkça (madde ve enerji işlenmesi hızlandıkça) yeni teknolojilerin imdada yetiştiğini vurgulamaktadır. Bu çerçevede, e-devleti madde, enerji ve insan hareketlerinin muazzam bir ivme kazandığı dünyamızda kamu kuruluşlarının BİT yardımıyla yaptıkları yeni bir kontrol hamlesi olarak da algılamak mümkündür.
Dünyada E-devlet Konusundaki Gelişmeler
Dünyada BİT’nin yönetim birimlerinde kullanımı yazının başında açıklanan çerçeve içerisinde, hem yönetsel, hem de politik alanda gerçekleşmektedir. Politik alanda amaç, İnternet yardımı ile katılım, şeffaflık, hesap verirlik gibi alanlarda daha iyi bir performans sergilemektir. Politik kullanıma örnek olarak Heeks ve Ranerup (1999)’un aktardığı İsveç deneyimi verilebilir. DALI (Delivery and Access to Local Information and Services; Yerel Bilgi ve Hizmetlerin Sunumu ve Bu Bilgi ve Hizmetlere Erişim) projesi çerçevesinde Göteburg şehri çevresindeki 15.000 nüfuslu üç yerleşim merkezi pilot bölge seçilmiş; politikacılara ve seçmenlere bilgisayar sağlanarak ve Web sayfaları hazırlanarak vatandaşlarla politikacıların sanal iletişime geçmeleri için altyapı oluşturulmuştur. Ne yazık ki, proje beklenen sonuçları vermemiş; yeterli düzeyde kullanıcı olmaması, içerik sorunları, şeffaflık eksikliği vb. sorunlardan ötürü sanal iletişim düşük düzeyde kalmıştır.
BİT kullanımının yönetsel boyutu ise daha çok Web sayfası oluşturma faaliyeti olarak kavranmaktadır. Bu noktada Web-odaklı kullanım ile e-devletin tüm olanaklarından istifade eden bütünsel kullanım ayrımını yapmak gerekir. Gerçekten de k----- bilgi ve iletişim teknolojisi kullanımı sadece Web sayfalarıyla sınırlı değildir. Kamusal karar vericilere şehir planlaması konusunda yardımcı olan yazılımlar (O’Looney, 2001), altyapı planlama, yapım ve onarım aşamalarında kritik önemde olan coğrafi bilgi sistemleri (Kelley, 1995) de yaygın olarak kullanılan teknolojiler arasındadır. Al-Kodmany (2001)’in verdiği ilginç bir örnekte ise yerel bir topluluğun üyeleri yaşadıkları bölgenin gelecekte alabileceği alternatif yapılaşmaları simulasyon halinde görerek yapılaşma kararlarını ona göre vermektedirler. Kaylor vd. (2001) de yönetim birimlerinin İnternet üzerinde gösterdiği faaliyetlerin, özellikle de oluşturdukları Web sayfalarının şimdiye kadar en başarılı uygulamalardan hareketle Web sitesinin içeriği ve kullanım kolaylığı açısından değerlendirildiğini, fakat e-devletin bütünsel anlamda kullanımı konusunda yeterli araştırma yapılmadığını belirtmektedirler. Bu amaçla Kaylor vd. yönetim birimlerinin e-devlet çabalarını sadece Web sayfalarıyla sınırlamaktan kaçınmış; e-devlet ile ilgili tüm çaba ve faaliyetleri katılım, etkileşimli iletişim, şeffaflık gibi birçok yönden inceleyerek her yönetim birimine bir e-not verme yoluna gitmişlerdir.
İnternet’in yönetsel alanda kullanımında eksiklikler de yok değildir: Zeichner (2001) yönetim birimlerinin İnternet üzerinde sunduğu bilgi ve hizmetlerin entegrasyonu ve güvenliği konusuna dikkati çekmektedir. West (2001) ise 1506 kentsel Web sayfasını inceleyerek yaptığı araştırmanın sonucunda özel bilgilerin korunması, güvenlik, özürlülere hizmet sunulması, Web sitelerinin çok dilli olmaması gibi eksiklikleri vurgulamıştır.
Yönetim birimlerinin sanal faaliyetlerinin bizzat kendi çalışanları tarafından mı, yoksa özel veya kar amacı gütmeyen kuruluşlar tarafından mı gerçekleştirilmesinin daha iyi olacağı da önemli bir tartışma konusudur. Chen ve Gant (2001) yönetim birimlerinin e-devlet projelerini kendi çalışanları dışında özel şirketlere ihale ettiklerinde nelere dikkat etmeleri gerektiğini, çıkabilecek sorunları ve bu sorunlara karşı alınabilecek tedbirleri şöyle irdelemektedir: Böyle bir karar vermeden 1) üst düzey karar vericilerinden sağlam bir destek almak, (2) büyük ölçüde etkinlik artışı getirebilecek bir proje ortaya çıkartmak, (3) kullanılacak teknoloji hakkında bilgili ve bilinçli olmak, (4) özel sektör kuruluşlarıyla ilişkiler konusundaki kuralların engelleyici olmamasını sağlamak, ve (5) piyasada aralarından sağlıklı bir seçim yapılabilecek kalite ve sayıda nitelikli özel şirketler olmasına dikkat etmek ideal şartları oluşturmaktadır.

 

Çevrimdışı

Türkiye’de E-devlet
Türkiye İnternet ile 1993 yılında tanışmıştır. 2003 itibarıyla ülkemizdeki İnternet kullanıcı sayısı 6 milyon olarak tahmin edilmektedir. Bu da 68 milyonluk Türkiye nüfusunun kabaca % 8’ine denk düşmektedir.
İnternet’i Türkiye’de kamu yönetimi alanında kullanmak için gerek merkezi yönetim gerekse yerel yönetimler alanında çeşitli çalışmalar yapılmaktadır . Her ne kadar günümüzde birçok devlet kurumunun Web sitesi olsa da e-devlet alanındaki çalışmaların kamu bilgi ve hizmetlerinin arzu edilen düzeyde etkileşim, katılım, şeffaflık, erişilebilirlik sağladığını söylemek mümkün değildir. Örneğin Taylor Nelson Sofres şirketinin 26 ülkede yaptığı bir araştırmaya göre vatandaşların sadece % 3’ünün kamu bilgi ve hizmetlerine İnternet yolu ile ulaştığı ülkemiz, 26 ülke arasında sonuncu olmuştur. Benzer şekilde Özalp (2002)’in naklettiği araştırmada görüşülen 11,000 İnternet kullanıcısından sadece % 9’unun bir kamu kuruluşu web sayfasını ziyaret ettiği, buna karşılık aynı kullanıcılardan % 25’inin İnternet’i haber okumak, %19’unun iş bulma amaçlı, %14’ünün ise müzik dinlemek için kullandığı belirlenmiştir.
Türkiye’deki e-devlet hareketine ivme kazandırabilecek bir gelişme Avrupa Birliği (AB) tarafından yürürlüğe konulan “E-Avrupa” girişimidir. Her bireyi, evi, okulu, işyerini ve devlet dairesini İnternete taşımayı amaç edinen bu girişim, kolay, ucuz ve güvenilir İnternet hizmeti sunmak, insan kaynağına yatırım yapmak ve İnternet kullanımını teşvik etmek ana amaçlarını gütmektedir. AB E-Avrupa girişimini E-Avrupa+ adı altında Türkiye de dahil tüm aday ülkeler için genişletmiş, ve bu girişimin yukarıda özetlenen amaçlarına varılması için 2003 yılı sonunu hedef göstermiştir
Merkezi Yönetimde E-Devlet ve Bazı E-devlet Projeleri
Türkiye’de e-devletle ilgili birçok proje planlama, uygulama ve sonuçlanma halindedir. Örneğin, İnce (2001: 76-78) Mayıs 2001 itibarıyla kamu kurum ve kuruluşları tarafından 61 e-devlet projesi yürütüldüğünü belirtmektedir. Aşağıda bu projelerden önemli birkaçına işaret edilmekte ve bu projeler kısaca değerlendirilmeye çalışılmaktadır.
KamuNet
KamuNet, tüm kamu kurum ve kurumlarını içerecek şekilde kurulması planlanan Ulusal Kamu Bilgisayar Ağı’na verilen isimdir (Büke, 2001:6). Diğer tüm projeleri biraraya getirip kaynaştıracak bir proje olması öngörülmüş olan KamuNet’den kurumlararası eşgüdüm ve iletişim eksiklikleri nedeniyle maalesef henüz umulan sonuçlar alınamamıştır (Özgit, 2000). 1998 yılında başlayan çalışmalar 2002 yılına kadar çok verimli olmamış, bu tarihten sonra da KamuNet çalışmaları E-Avrupa+ ve E-Türkiye çerçevesine girmeye başlamıştır (Yıldız, 2003).
MERNIS (Merkezi Nüfus İdaresi Sistemi)
1970’li yıllarda doğal afetlerde yerel birimlerde tutulan nüfus kayıtlarının merkezi bir biçimde elektronik ortamda tutulmasının tasarlanması fikri ile başlatılan MERNİS projesi, kısıtlı maddi kaynaklar ve teknolojinin projeyi mümkün kılacak düzeye o yıllarda ulaşmamış olması yüzünden yavaş ilerlemiştir. 1980’ler boyunca ve 1990’ların ortasına kadar projede çok fazla ilerleme sağlanamamıştır. Proje ancak 1995’te Dünya Bankası’ndan gelen bir kredi vasıtasıyla ve aynı yıllarda artık teknolojinin projeyi yapılabilir kılan bir düzeye gelmesiyle ivme kazanmıştır. Ocak 2003’te hizmete giren MERNİS projesinin biricik (unique) bir vatandaşlık numarasi ile kamu kurumlarının bilgi bankalarını birbirine bağlaması, vatandaşlara yeni kimlik belgeleri verilmesi gibi kazanımlar getireceği açıklanmaktadır (Yıldız, 2003).
Say 2000i: Web Tabanlı Saymanlık Otomasyonu Projesi
Ülkemizin en büyük web tabanlı kamu bilişimi projesi (Dener, 2001:1) olan Say2000i, T.C. Maliye Bakanlığı Muhasebat Genel Müdürlüğü’nün bir projesi olup, yurt çapında bütün saymanlıkları merkeze ve birbirlerine bağlayan sanal bir ağ oluşturmaktadır. Bu proje çerçevesinde devletin gider ve gelirlerini belirleyen 1500 saymanlık otomasyona geçeçek, devletin muhasebe bilgileri günlük olarak izlenebilecek, dolayısıyla her düzeyde kamu maliyesi kararlarına güncellenmiş bilgi ile destek olacak bir yönetim bilgi sistemi ortaya çıkacaktır. Ayrıca bu sistem ile tüm kamu çalışanlarının personel ve maaş bilgilerinin, ve sağlık harcamalarının merkezi olarak denetim ve yönetimi mümkün hale gelecektir. Kısacası Say2000i projesi kamu sektörünün ekonomik anlamda merkezi denetimine imkan veren, otomasyonu, kamu kaynaklarının yönetiminde etkinliği, şeffaflığı ve kolaylığı amaçlayan bir çalışmadır. Bu projenin gelecekte devletin yeniden yapılanma çalışmalarına büyük katkı sağlayacağı da öngörülebilir. Say2000i projesinin tasarım olarak açık sistemlere dayalı olması (Dener, 2001) da sistemi sürekli yenilenebilir yaptığından projeye artı değer katmaktadır.
Dışişleri Bakanlığı Projesi
Dışişleri Bakanlığının iç ve dış temsilciliklerini sanal ortamda bir araya getirdiği e-devlet projesi de ülkemizdeki diğer e-devlet projelerine model olabilecek bir çalışmadır. Bu proje ile bakanlık içerisindeki tüm yazışmaların standart hale getirilerek sanal ortama alınması, çalışanların ihtiyaç duydukları tüm bilgilerin elektronik ortamdaki ve içinde tarama yapılabilen bir bilgi bankası aracılığıyla toplanıp paylaşılması, bakanlık duyurularının tamamen elektronik ortamda yapılması planlanmaktadır (Koru, 2001: 3-6). Proje ile hayata geçirilen intranet ağının önemli bir özelliği de hem işle ilgili hem de kişisel bilgileri içermesi, her konuda kullanılabilen elektronik bir ilan panosu olması ve görevlilere sanal anketler gibi geribildirim kanalları açması özellikleri ile örgüt içi

 

Çevrimdışı

demokrasiyi teşvik eden bir yapıda olmasıdır. Bu çalışma ile Dışişleri Bakanlığı zamandan, personel ve posta giderlerinden büyük ölçüde tasarruf ederek işlerini daha kolay, hızlı ve sistematik yapmaya başlamıştır (Koru, 2001:7). Bu projenin diğer bir önemli ayağı da yukarıda sözü edilen altyapı tarafından desteklenen bakanlık ve konsololuk web sayfaları yolu ile vatandaşların devletten daha kolay ve doğru bilgi ve hizmet alma imkanıdır.
UYAP (Ulusal Yargı Ağı Projesi)
Adalet Bakanlığı’nın uygulamakta olduğu bir proje olan UYAP; ilk aşamada (2000-2001) bakanlık merkez birimlerinin, ikinci aşamada da (2001-2004) taşra birimlerinin otomasyonunu hedeflemektedir. Bu proje sonucunda Türkiye genelinde 7751 mahkeme, Cumhuriyet Başsavcılığı ve İcra Dairesi aynı sanal sisteme bağlanacaktır. Küçük veya büyük ölçekteki her türlü adliyede işleyebilecek esneklikte tasarlanan ve birkaç adliyede denenerek eksikleri giderilecek sistem faaliyete geçtiğinde adalet sistemi ile her türlü bilgi ve belgeye ulaşım hem adalet personeli hem de vatandaşlar için kolaylaşacak; mahkemelerin daha kısa sürede daha çok dava sonuçlandırması mümkün hale gelecek; yargı hataları en aza inerken yargı sistemine olan güven artacaktır. Proje ayrıca yurt çapında personelin kullanabileceği bir bilgi bankasını kullanıma açmayı; personelin yazışmalarını sistem içinde elektronik formatta yapmasını; üst düzeyde bilgi güvenliği ve gizliliği sağlamayı da amaçlamaktadır (Orta, 2001).
Pol-Net (Polis Bilgi Ağı Projesi)
Emniyet Genel Müdürlüğünün 81 il merkezi ve 86 hudut kapısını birbirine bağlayacak çalışması Pol-Net, bu merkezlerden gelen bilgilerin daha etkin toplanmasını, işlenmesini ve paylaşımını sağlayarak ve eşgüdümü kolaylaştırarak emniyet kuvvetlerinin daha verimli çalışmalarını amaçlamaktadır (Evren, 2001). Yine Pol-Net projesinin hedeflerinden biri bilgiye hızlı erişerek ehliyet, pasaport verme gibi hizmetleri kısa sürede vatandaşa sunmak olarak açıklanmaktadır (Evren, 2001).
Türk Yerel Yönetimlerinde E-devlet
Yerel yönetimler, halka en yakın yönetim birimi olarak gerek yönetsel (vatandaşlara bilgi sağlama ve hizmet götürme), gerekse siyasi (bir demokrasi okulu olma) işlevler yerine getirmektedirler (Langrod, 1953; Tekeli, 1983; Yıldırım, 1993; Yıldız, 1996). Çağımızın bilgi ve iletişim teknolojileri, özellikle İnternet, yerel yönetimlerin bu iki işlevinde de artı değer yaratma potansiyeline sahip görünmektedir (Yıldız, 1999). Örneğin yönetim alanında bir belediye Web sayfasının haftanın yedi günü, günün 24 saati erişilebilir olması vatandaşların bilgiye erişimini hızlı ve kolay hale getirebilirken, siyasi alanda vatandaşların yerel yönetim yetkililerine e-posta aracılığıyla erişebilme imkanına sahip olması katılımı artırma potansiyelini ortaya çıkarmaktadır.
Türkiye’de yerel yönetimler alanındaki e-devlet uygulamaları büyük ölçüde belediyeler ile sınırlı kalmıştır (İnternet üzerindeki belediyelerin listeleri için bakınız BYBS, 2002; Yerel-Net, 2002; Yıldız, 1999). Diğer yerel yönetim çeşitleri olan il özel idareleri, köyler ve belediye birlikleri kurumsal İnternet kullanıcıları arasına henüz girmemişlerdir. Yani İnternet bağlantıları olan yerel yönetim birimleri olmasına rağmen bu birimlerin İnternet aracılığı ile hizmet verebilecekleri web sayfaları veya diğer arayüzleri bulunmamaktadır.
Yıldız (1999) İnternet üzerindeki belediyeleri incelediği çalışmasında ilginç bulgulara ulaşmıştır: Bu çalışmanın yapıldığı 1999 yılı Mart ayında İnternet üzerinde faaliyet gösteren 30 belediyenin incelenmesi sonucunda belediye Web sitelerinin ağırlıklı olarak vatandaşlarla etkileşimde bulunma veya kamu bilgi ve hizmetleri sunma değil İnternet üzerindeki bir broşür gibi tanıtım amaçlı, belediye başkanı ve başkanın partisi için bir tanıtma platformu veya bir statü sembolü olarak kullanıldığı belirlenmiştir. Kaya Bensghir (2000-a, 2000-b, 2000-c ) tarafından yapılan Ankara, İstanbul ve Bursa Büyükşehir belediye Web sayfalarının içerik analizi de benzer sonuçlar vermiştir. Bu çalışmaların bulguları İnternet’in belediyeler tarafından sadece tanıtım ve halkla ilişkiler amaçlarıyla değil, aynı zamanda yönetimde karşılıklı iletişim ve katılım aracı olarak da kullanılması gerekliliğini işaret etmektedir.
Sorunlar
Talep ve Erişim
Taylor Nelson Sofres danışmanlık şirketinin yaptığı araştırmalara göre Türkiye nüfusunun 2001 yılında %3’ü (2 milyon kişi), 2002 yılında ise %12’si (8 milyon kişi) kamusal bir bilgi ve/ veya hizmet almak amacıyla bir kamu web sayfasını ziyaret etmiştir (TNS, 2001; 2002). Bu rakamlardan yansıyan gelişme umut verici ve kullanıcı sayısındakı artış oldukça hızlı olsa da henüz istenen noktaya gelinememiştir.
Yönetim birimleri Web sayfalarında ne kadar yararlı bilgi ve hizmetler sunarlarsa sunsunlar vatandaşlar bu sayfalara ilgi duymadığı ya da eriş(e)mediği sürece İnternet ve e-devlet Türkiye’de görece zengin ve eğitimli bir azınlığın tekelinde kalacak ve büyük ihtimalle yönetsel ve/veya siyasi bir olumlu etki yaratamayacaktır. Bilgisayara erişim okul, kütüphane, belediye gibi kamu mekânlarına ücretsiz veya cüzi ücretli kamu terminalleri koyarak veya İnternet kafeleri birtakım yasal ve kurumsal düzenlemelerle bir kamu politikası aracı olarak kullanmakla (Yıldız, 2002-a; Yıldız vd. 2003) mümkün olabilir. Bilişim okuryazarlığını artırmak amacına ise yaygın ve örgün eğitim sistemlerine bilişim konularının daha çok katılması suretiyle erişilebilinir.
İnternet’e erişim konusundaki yaygın bir kanı da erişim için bilgisayarin olmazsa olmaz bir koşul olduğudur (Bulun, 2001: 1). Oysa ki, dünyada bilgisayar haricinde cep telefonu veya elektronik ajanda türü küçük ve portatif aletlerle İnternet’e erişim giderek yaygınlık kazanmaktadır. Hatta mobil telefon ile İnternet’e kamusal amaçlı erişim imkanı m-devlet (mobil-devlet) olarak tanımlanmaktadır.
Kim Ödeyecek ?
Dünyada e-devletin finansmanı konusunda belli başlı iki ayrı akım göze çarpmaktadır. Birinci akımın savunucuları e-devletin bir kamu hizmeti olduğunu, dolayısıyla e-devlet giderlerinin vergi gelirleri ile karşılanabileceğini iddia etmektedirler (Horrigan, 2001). Diğer akımın taraftarları ise vatandaşların ve kurumların e-devlet vasıtasıyla elde ettiği bilgi ve hizmetler için bir ücret ödemesini savunmaktadırlar. Bu gorüşün başka bir ceşidi ise kurumsal kullanıcılardan alınan fazladan bir ücretin bireysel kullanıcıları sübvanse

 

Çevrimdışı

etmesi yoluyla bir tür çapraz finansman uygulamasının hayata geçirilmesidir (Johnson, 2001). Bu iki yaklaşımın kesiştiği noktada ise sanal bilgi ve hizmetlerin çoğunun ücretsiz olduğu; buna karşılık bazılarının kullanımının ücrete tabii kılındığı karma sistemler bulunmaktadır. Örneğin ABD’nin Indiana eyaletinin resmi web sayfası olan ‘Access Indiana’ adresinde ehliyet ve ruhsat yenileme gibi işlemlerden alınan ufak bir ücret, ücretsiz olarak verilen birçok bilgi ve hizmetin finansmanına katkıda bulunmaktadır. Eyaletin çeşitli kurumlarında çalışan temsilcilerden oluşan bir üst-kurul, herhangi bir bilgi veya hizmetin ücretli veya ücretsiz olacağına karar vermekte; hizmetin ücretli olmasına karar verilirse ücret miktarını belirlemektedir. Bu kurulun uyduğu en önemli kural, eğer bir kamu bilgi veya hizmeti İnternet kullanımı öncesi ücretsiz ise, bu hizmetin İnternet aracılığıyla sunumunun ücretli hale getirilemeyeceğidir. Ancak eskiden beri ücretli olan bir hizmetin eski fiyatına ek olarak ‘İnternet yoluyla kullanımın kolaylığı’ karşılığında ek bir miktar da katılmaktadır. Tamamen ücretsiz kamusal web sayfalarına örnek olarak da Türkiye’de yerel yönetimlerin sanal buluşma ve bilgi alışverişi adresi olan YerelNet verilebilir.
Güven
Devlet-vatandaş ilişkisinde tarafların birbirlerine güvenmesi ilişkileri kolaylaştıran ve zenginleştiren olmazsa olmaz bir öğedir. Bu bağlamda, vatandaşın devlete güvenmediği bir ortamda sanal bilgi ve hizmetlerin kök salamayacağı kolayca öngörülebilir. Örneğin, vatandaşların ekonomik uğraşlarının kayıt altına alınma korkusu ile yanlış ve tutarsız beyanlar vermesi kamu kuruluşlarının ortak veri tabanları kullanmasının yararlarını azaltabilir. Benzer şekilde, devletin vatandaşların kişisel bilgilerini toplanma amacı dışında kullanmaması ve bu bilgilerin gizliliğini korumaya dikkat etmesi de gereklidir ki insanlar e-devlet uygulamalarına kuşku ile bakmasın (Bartın, 2002: 2).
İçerik ve İçerik Dilleri
İnternet sayfalarının çoğunun Avrupa kaynaklı dillerde, özellikle de İngilizce olması dünyada giderek artan bir oranda sorun olarak görülmektedir. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programının 1999 raporuna göre dünyada İngilizce konuşanların oranı %10 olmasına rağmen İnternet sayfalarının %80’i bu dildedir. İnternet kullanıcıları arasında anadili veya uluslararası iletişim dili İngilizce olmayanların oranı arttıkça bu soruna çözüm bulma arayışları yoğunlaşacaktır. Bu sorunun ülkemize yansıma biçimlerinden biri de toplumun geniş kesimlerine seslenecek ve hayatlarına artı değer katacak Türkçe içeriğin fazlaca bulunmamasıdır. Diğer bir deyişle, İnternet’te sunulan içeriğin ülke gerçeklerine uymaması (Bulun, 2001: 1) genelde İnternet’in, özelde de e-devletin Türkiye’deki gelişimini engeller niteliktedir. Bu amaçla e-devlet karar vericileri vatandaşların hayatlarını kolaylaştırabilecek projelere öncelik vererek e-devlete olan talebi artırabilirler.
İçerik konusunda sevindirici bir gelişme de Avrupa Birliği’nin başlattığı elektronik-içerik (e-content) projesidir. Türkiye’nin de aday ülke sıfatıyla dahil edildiği bu proje çerçevesinde AB, kendisi ile ilgili dijital içeriğin üretim, kullanım ve dağıtımını desteklemekte; dil ve kültür çeşitililiğini koruyarak bilgi paylaşımını teşvik etmektedir.
Nitelikli Eleman
Kamu kurumlarının nitelikli eleman ihtiyacı ve mevcut maaşlarla bu tür elemanları ise alsa bile elinde tutamaması e-devlete özgü bir konu değildir. Ama e-devletin gelişimi nitelikli eleman sorunu nedeniyle derinden etkilenebilir (Armstrong, 2002; Rogers, 2002; Yildiz, 2003). Özellikle 2001 yılındaki ekonomik krizde işini kaybeden bilişim personelinin bir beyin göçü süreci içine girerek Türkiye dışına gitmeleri bu sorunu ağırlaştırabilir.
Nitelikli eleman sorununu çözmenin en kolay yollarından biri bilişim projelerini özel şirketlere ihale etmektir. Ne var ki bu yol, kaynak tasarrufu amacına her zaman hizmet etmemektedir. Ayrıca kamu kurumları ile e-devlet projelerini gerçekleştiren firmalar arasında bilgi eşitsizliğinden kaynaklanan sorunlar (principal-agent problems) ortaya çıkmaktadır. Bu nedenledir ki kamu kurumlarının projelerinde çalıştırdıkları özel şirketlerle ilişkilerini düzenleyen kuralları dikkatli bir şekilde hazırlamaları hem yapılan işlerdeki verimliliği artırabilir hem de projelerin eksik ya da geç bitirilmesi sonucunda oluşabilecek olası hayal kırıklıklarını ve sürtüşmeleri önleyebilecektir (Yıldız, 2003).
Eşgüdüm ve Bilgi Paylaşımı
Dünya örneğine baktığımızda devlet örgütlerinin sanal hizmetlerinin öncelikle örgüt düzeyinde ve birbirlerinden kopuk bir şekilde ortaya çıktığını görüyoruz. Ama yakın geçmişte gözlemlenen, devlet örgütlerinin tüm sanal bilgi ve hizmetlerinin bir çatı altında toplanması denemeleri, artık bu hizmetlerin –en azından biçimsel olarak- merkezileşeceğini göstermektedir. Merkezileşme, kaynak tasarrufu sağlaması açısından olduğu kadar vatandaşların tüm sanal bilgi ve hizmetleri kamu örgütlerinin yapısal karmaşasına girmeden çabucak bulabileceği tek bir adres oluşturması bakımından da çok önemlidir. Bu açıdan yukarıda bahsedilen Avrupa Birliği’nin e-içerik programı özlenen bir bilgi eşgüdümü ve paylaşımı çerçevesi oluşturmaktadır. Bu program, özellikle kamu kuruluşları ile özel sektör ve sivil toplum temsilcilerini dijital içeriğin üretim, kullanım ve dağıtımında ortak hareket eder hale getirme; devletin elindeki bilgileri ekonomik hayata kazandırma türünden açılımlarıyla tüm dünyada örnek alınması gereken bir girişimdir.
Sanal devlet hizmetlerinin eşgüdümü ve bilgi paylaşımı konularında tüm dünyaya öncülük eden ABD’nin tüm sanal kamu bilgi ve hizmetleri ayrı bir Web sayfasında bir araya toplaması ve vatandaşlarının hizmetine sunması bu sürece iyi bir örnek teşkil etmektedir. Türkiye'de ise henüz kamu örgütlerinin tek tek Web sayfası oluşturması aşaması yaşanmaktadır. Bu bağlamda merkezi bir Web sayfası kurulması, kamu bilişimcilerinin düşünmesi gereken önemli meselelerden biri gibi görünmektedir. Bu konuda yapılmış bir girişim olarak Başbakanlık Yönetim Bilişim Sistemi (BYBS) Web sayfası kapsayıcı bir e-devlet merkezi olmaya aday görünmektedir.
Ufuk Çağlayan, 7. Türkiye İnternet Konferansı’nda INET-TR 2001 yürütme kurulu adına yaptığı açılış konuşmasında (Türk.İnternet.com, 11 Şubat 2001) İnternet’in siyaseten sahipsizliğinden ve çalışmaların planlı ve programlı olmamasından yakınmıştır. Bu yakınmaları e-devlet açısından da yinelemek mümkündür. K-----ki çeşitli e-devlet projelerinin eşgüdümü, planlı ve programlı bir şekilde, ulusal öncelikler belirleyip uygulayacak kapasitede bir inisiyatif görünmemektedir. 2003 Nisan ayı itibarıyla tek tek kamu kurum ve kuruluşları proje üretmekte ama tüm projelere tepeden bakan, bilgi ve hizmet bütünlüğünü sağlayacak (Bartın, 2002) bir yapılanmanın eksikliği hissedilmektedir. Her ne kadar 2003 Mart ayında DPT’de bir birim e-devlet

 

Çevrimdışı

çalışmalarının eşgüdümünden sorumlu hale getirilmişse de bilişim camiasındaki beklenti bu tür bir sahiplenme, eşgüdüm ve planlama biriminin en azından bir müsteşarlık veya bakanlık düzeyinde olmasıdır .
Özetle, tüm sanal kamu bilgi ve hizmetlerin eşgüdümünden sorumlu bir yapılanma ile birlikte bu bilgi ve hizmetlere halkın ulaşımını sağlayacak merkezi bir erişim noktası (portal) kurulması öncelikli bir hedef olmalıdır. Bu amaçla kurulmuş T.C. Başbakanlık Yönetim Bilişim Merkezi’nin daha geliştirilerek ABD’deki FirstGov örneğindeki gibi kamunun sunduğu tüm sanal bilgi ve hizmetlere tek Web sayfasından ulaşılması sağlanmalıdır.
Kişisel Bilgilerin Gizliliği ve Ulusal Bilgi Güvenliği
İnternet aracılığı ile sunulan bilgi ve hizmetlerin gizliliği konusu iki ayrı çerçevede incelenebilir. İlk olarak yönetim birimlerinin vatandaşlara ve kurumlara hizmet sunarken kullandığı gizli bilgilerin kötü niyetli üçüncü şahısların eline geçmesinin engellemesi sorunu vardır. Bu yüzden yönetim birimleri bilgi bankalarını azami dikkatle korumak durumundadırlar. Gizlilik konusunun diğer bir yönü ise, İnternet üzerinde sergilenen kamusal bilgilerin ulusal güvenliği tehlikeye düşürebilme ihtimalidir. Örneğin bazı yerel yönetim birimleri İnternet üzerinde yerleşim merkezlerinin yerleşim ve altyapı planlarını içeren, emniyet birimlerini ve askeri tesisleri gösteren ayrıntılı haritalarını yerleştirmektedirler. Söz konusu dijital haritaların en küçük ayrıntıları bile göstermesi stratejik noktalara yönelik tehditlerin artmasına neden olabilir.
Değerlendirme ve Sonuç
Kamusal bilgi ve hizmetlerin İnternet aracılığı ile sunumu karmaşık bir konudur ve detaylı hazırlıklar gerektirmektedir. La Vigne vd. (2001)’nin de belirttiği gibi önce bilgi ve hizmetleri verecek kurum, birim ve çalışanları İnternet’in yaygın kullanımı sonucunda çalışma hayatlarında ortaya çıkacak değişime hazırlamak, planlar ve gelişmeler konusunda onları bilgilendirmek, yapılacak değişiklikler konusunda mümkün olduğunca çok ilgilinin görüşünü almak ve desteğini kazanmak gerekmektedir. Ayrıca, yöneticiler diğer kurumların deneyimlerini inceleyerek kendi yönetim biriminin kapasite ve ihtiyaçlarına en uygun bilgi ve hizmetlere yoğunlaşmak; hedefleri doğru koymak, vatandaş-odaklı çalışmak (“Vatandaşın hayatını nasıl kolaylaştırabilirim?” sorusunu sürekli sormak), fayda-maliyet analizini dikkatli yapmak, birden tüm bilgi ve hizmetleri sunmaktansa aşamalı olarak, geçmiş deneyimlerden dersler çıkararak ve yeni pilot çalışmalardan deneyim kazanarak hareket etmek gerekmektedir.
Zaman geçtikçe yönetim birimlerinin kendi aralarında (D-D) e-devlet deneyimlerini paylaşması ve kaynaklarını birleştirerek gerek kendi aralarında, gerekse diğer kamu, kurum ve kuruluşları, özel şirketler ve sivil toplum kuruluşları ile ortaklıklar kurarak e-devlet projeleri üretmeleri umulabilir. Örneğin bir turizm yöresindeki birkaç küçük belediyenin kaynaklarını birleştirerek yörelerini turizm açısından tanıtacak güzel bir Web sitesi oluşturmaları mümkündür. Yine aynı şekilde sivil toplum örgütlerinin vatandaşlara ücretsiz bilgisayar kursları vererek e-devlete talep yaratmaları çok yararlı olur. Örneğin Türkiye Bilişim Derneği ev hanımlarına ücretsiz İnternet kursları vererek zamanla böyle bir talep yaratma yönünde mesafe almakta; “e-belde” uygulaması ile yerel üretimi İnternet üzerinden pazarlayıp yerel ekonomik kalkınmayı özendirerek bu politikaların güzel örneklerini vermektedir.
E-devlet konusunda ülkemizde alınacak daha çok mesafe vardır. Yetişmiş eleman, teknik altyapı, maddi kaynak, ağ yapısına dayanan e-devlet kavramının olmazsa olmaz koşulu olan bilgi paylaşımını özendiren örgütsel kültürlerin olmayışı gibi sorunların çözüme kavuşturulması gerekmektedir. Bir diğer bir eksiklik ise kuruluşlar arası işbirliğidir: Örneğin, Türkiye’de yönetim birimlerinin İnternet üzerinde bilgi ve hizmet sunması konusunu merkezi yönetimle yerel yönetim arasındaki işbirliği çabasından bağımsız düşünmek zordur. Merkezi hükümetin e-devlet projelerinde kazanmakta olduğu deneyim, uzmanlık ve öngörü (vizyon) yerel yönetimler açısından büyük yararlar sağlayabilir. Böyle bir deneyim ve uzmanlık alışverişi Türkiye’deki merkezi ve yerel düzeydeki tüm e-devlet çabalarının uyumlu çalışması için de gereklidir.
Türkiye’de e-devlet çabalarının olumlu bir katkı yaratabilmesi için (i) toplumda sanal bilgi ve hizmetlere talep duyulması, (ii) bu faaliyetlerin finansmanı sorununun aşılması, (iii) stratejik planlama kapasitesi ve bu kapasiteyi yaratacak merkezi bir birim, ve en önemlisi (iv) politikacıların ve kamu yöneticilerinin e-devleti sahiplenmesi gerekmektedir.
İlk iki sorun birbirleri ile bağlantılı düşünülebilir. İnternet toplum katmanları arasında yaygınlık kazandıkça ve bu kişi, grup ve kurumlar İnternet yoluyla yararlanabilecekleri bilgi ve hizmetlere giderek daha çok talep duymaya başladıkça, bu çalışmalar için merkezi ve yerel bütçelerden pay ayrılmasına ve merkezi bütçeden transferler yapılmasına daha sıcak bakıp, bu konuda talepte bulunacaklardır. Vatandaşların sanal bilgi ve hizmetlere ücret ödeyerek erişmesi ise bilişsel uçurumun karanlık yanında kalan satın alma gücü düşük kitleler için olumsuz sonuçlar doğuracak, bu kitlelerin e-devlet projelerinden faydalanmasını tehlikeye sokacaktır. Bu noktada bilgisayara ve İnternet’e erişimi olmayan kitlelerin bu sorununu çözmek için okul, kütüphane gibi kamusal alanlara yerleştirilecek bilgisayarlardan veya özel sektör odaklı bir çözüm olarak İnternet cafelerden yararlanılabilir.
Uzun vadede ise amaç yönetim birimlerinin sadece şu anda verdikleri bilgi ve hizmetleri Web üzerinde daha hızlı, kolay ve katılımcı bir biçimde sunması değil, şu anda vermediği ya da veremediği bilgi ve hizmetleri de sunarak artı değer yaratmasıdır. Daha da önemlisi, İnternet’i bir toplumsal katılım ve hesap verme aracı haline getirmektir. Özetle e-devlet kuram ve uygulamasını sadece yönetimi daha etkin ve hesaplı hale getirmek amacıyla kullanılan bir araç olarak değil; yönetimde seffaflaşma ve demokratikleşme yolunda stratejik bir etken olarak da görmek mümkündür.
Türkiye’de kamu yönetimi alanı açısından e-devlet kuram ve uygulaması ile ilgilenen araştırmacılar için e-devlet ile ilgili pek çok bakir araştırma alanı bulunmaktadır. Bu araştırma konularından ilk akla gelen birkaçı şöylece sıralanabilir:

 

Çevrimdışı

1. E-devlet uygulamaları söylendiği gibi kamu kurumlarının aynı işi daha kolay ve ucuza, daha az elemanla yapmalarına yardımcı olmakta mıdır? Yoksa değişen sadece kamu bilgi ve hizmetlerinin sunuluş biçimi midir?
2. Türkiye’nin Avrupa Birliği yasa ve normlarına uyum surecinde e-devlet uygulamalarının rolü nedir, ne olmalıdır?
3. E-devletin olmazsa olmaz şartlarından biri mevcut e-devlet projeleri ile sunulan kamu bilgi ve hizmetlerini kullanan ve yenilerini talep eden vatandaşların olmasıdır. Vatandaş talebinin olmazsa olmaz koşulu da İnternet’e kolay ve ucuz erişim imkanlarının yaratılmasıdır. Bu talep hangi mekanizmalarla, hangi sektörler (devlet, özel sektör, sivil toplum kuruluşları) eliyle yaratılacaktır?
4. Halihazırda devlet kuruluşlarında çalışan ve bilişim teknolojisi konusunda yeterli bilgi ve deneyimi olmayan kisiler bu bilgi ve deneyimi nasıl edineceklerdir? Şu anda yüksek öğrenim gören ve geleceğin kamu görevlilerini oluşturacak olan öğrencilere yukarıda sözü edilen bilişim kültürü ve eğitimi hangi mekanizmalarla ve ne tür dersler yolu ile verilecektir/ verilmelidir?
5. Yerel ve merkezi yönetimin e-devlet çabaları nasıl bir eşgüdüm mekanizması ile bağdaştırılmalı ve bu süreçten nasıl artı değer yaratılabileceği konusunda ne tür calışmalar yapılmalıdır?
6. En önemlisi e-devlet çabalarının daha şeffaf, hesap verir ve demokratik bir kamu yönetimi sistemi yaratması için hangi stratejik adımlar atılmalıdır?